Aztec

Từ VLOS
Bước tới: chuyển hướng, tìm kiếm
Tập tin:StaCeciliaAcatitlan.jpg
Kim tự tháp Aztec tại Santa Cecilia Acatitlan, Bang Mexico
Tập tin:Aztec - Mask - Walters 2009201.jpg
Mặt nạ gỗ Aztec
Tập tin:Aztec eagle warrior.jpg
Tượng gốm mô tả một chiến binh đại bàng Aztec
Tập tin:Xiuhtecuhtli 1.jpg
Tranh vẽ Codex Fejérváry-Mayer—thần lữa Xiuhtecuhtli ở trung tâm

Aztec ( /[[en:Wikipedia:IPA for English#Key|ˈ]][[en:Wikipedia:IPA for English#Key|æ]][[en:Wikipedia:IPA for English#Key|z]][[en:Wikipedia:IPA for English#Key|t]][[en:Wikipedia:IPA for English#Key|ɛ]][[en:Wikipedia:IPA for English#Key|k]]/[1]) là tên gọi một số dân tộc nhất định tại miền trung Mexico, đặc biệt là những người nói tiếng Nahuatl, thống trị phần lớn vùng Trung Bộ châu Mỹ từ thế kỷ 14 đến 16. Từ aztecatl (số ít)[2] và aztecah (số nhiều)[2] trong tiếng Nahuatl có nghĩa là "người từ Aztlan",[3] một địa điểm thần loại trong văn hóa Nahuatl đương thời, và sau đó được dùng để chỉ người Mexica. Thông thường "Aztec" được dùng cho người Mexica tại Tenochtitlan (nơi ngày nay là Thành phố Mexico), một thành bang tọa lạc trên Hồ Texcoco; những người này gọi mình là Mēxihcah Tenochcah hay Cōlhuah Mexihcah .

Đôi khi cư dân tại hai thành bang đồng minh của Tenochtitlan, là người Acolhua của Texcoco và người Tepanec của Tlacopan cũng được gọi là "Aztec". Họ, cùng với người Mexica, đã thành lập nên Tam Đồng Minh Aztec. Có khi, Aztec được dùng để chỉ các altepetl (thành bang) và cư dân tại đó, những người đã chia sẽ nền văn hóa và lịch sử với người Mexica, Acolhua và Tepanec, và cũng để chỉ những người dùng tiếng Nahuatl như một lingua franca. Theo nghĩa này, Aztec nhắc đến nền văn minh Aztec, bao gồm những di sản và thành tựu có nhiều nét chung của người dân Trung Bộ châu Mỹ trong thời kỳ hậu cổ điển.

Từ thế kỷ 13, Thung lũng México là trung tâm của nền văn minh Aztec: nơi đây thủ đô của Tam Đồng Minh Aztec, thành phố Tenochtitlan, được xây dựng trên những đảo nhỏ giữa hồ Texcoco. Tam Đồng Minh mở rộng ảnh hưởng ra ngoài thung lũng México, xâm chiếm các thành bang khác trên khắp Trung Bộ châu Mỹ. Ở đỉnh cao, văn hóa Aztec có một truyền thống thần thoại và tôn giáo giàu có và phức tạp, cũng như tạo nên những thành tựu kiến trúc và kinh tế đáng kể. Năm 1521, Hernán Cortés, cùng với những đồng minh bản địa, xâm chiếm Tenochtitlan và đánh bại đội quân Tam Đồng Minh của Hueyi Tlatoani Moctezuma II. Sau đó, người Tây Ban Nha lập nên điểm dân cư mới (Thành phố Mexico) trên thủ đô của Aztec, từ đó tiếp tục tiến trình thuộc địa hóa châu Mỹ.

Văn hóa và lịch sử Aztec được nghiên cứu từ các chứng cứ khảo cổ tìm thấy ở những điểm khai quật như Templo Mayor tại Thành phố Mexico; từ những quyển bản thảo Aztec; từ sự chứng kiến tận mắt của những conquistador như Hernán Cortés và Bernal Díaz del Castillo.

Định nghĩa[sửa]

Người Aztec[sửa]

Thuật ngữ "Aztec" được dùng cho nhiều dân tộc nói tiếng Nahuatl ở miền trung Mexico trong thời kỳ hậu cổ điển của Trung Bộ châu Mỹ, nhất là người Mexica, những người đã có vai trò chính trong việc thiết lập Tam Đồng Minh. Thuật ngữ này được mở rộng ra để chỉ các dân tộc liên quan như người Acolhua, Tepanec, và một số khác được sáp nhập vào đế chế Aztec sau đó. "Aztec" từng được dùng để chỉ tất cả các dân tộc nói tiếng Nahuatl hiện nay; tiếng Nahuatl trước đây được gọi là "tiếng Aztec". Ngày nay, các dân tộc này được gọi là các dân tộc Nahua.[4][5] Về mặt ngôn ngữ, "Aztec" vẫn được dùng để chỉ một nhánh con trong hệ ngôn ngữ Ute-Aztec, nhánh này gồm tiếng Nahuatl và các ngôn ngữ liên quan (tiếng Pochutec và tiếng Pipil).[6]

Văn hóa Aztec[sửa]

Văn hóa Aztec là văn hóa của người Aztec, nhưng vì nhiều dân tộc tại trung Mexico thời đó đều chia sẽ các đặc điểm văn hóa cơ bản, một phần của văn hóa Aztec không thể được xem là chỉ của riêng người Aztec. Vì cùng lý do mà "văn minh Aztec" nên được hiểu là một phần của nền văn minh Trung Bộ châu Mỹ.[7]

Văn hóa tại Trung Mexico bao gồm nghề trồng ngô, sự phân biệt giữa tầng lớp pipiltin (quý tộc) và macehualli (dân thường), đền thờ bách thần (với những vị thần như Tezcatlipoca, Tlaloc and Quetzalcoatl), hai hệ thống lịch xiuhpohualli (365 ngày) và tonalpohualli (260 ngày). Với dân cư Tenochtitlan, có vị thần bảo hộ Huitzilopochtli, kim tự tháp đôi, và nghệ thuật làm gốm.[7]

Đế quốc Aztec[sửa]

Tập tin:Aztec Empire 1519 map-fr.svg
Lãnh thổ rộng lúc lớn nhất của Đế quốc Aztec.

Đế quốc Aztec mở rộng quyền lực của mình trong thời kỳ hậu cổ điển tại Trung Bộ châu Mỹ.[8] Nó được thành lập năm 1427 như một liên minh giữa ba thành bang Tenochtitlan, Texcoco, và Tlacopan, liên minh với nhau để cùng đánh bại thành bang Azcapotzalco, mà trước đó thống trị Thung lũng México. Không lâu sau, Texcoco và Tlacopan chỉ còn có vai trò hổ trợ, trong khi Tenochtitlan nắm quyền lãnh đạo thực sự.[9]

Tham khảo[sửa]

  1. ↑ Aztec. (2012). Dictionary.com. Retrieved January 1, 2012, from link
  2. ↑ 2,0 2,1 Náhuatl: AR-Z. (n.d.). Vocabulario.com.mx. Retrieved August 30, 2012, form [1]
  3. ↑ “Online Etymology Dictionary”. etymonline.com.
  4. ↑ Lockhart 1992
  5. ↑ Smith 1997, tr. 2
  6. ↑ Campbell 1997
  7. ↑ 7,0 7,1 Smith 1997, tr. 4–7
  8. ↑ Smith 2001, tr. 250–252
  9. ↑ Smith 1997, tr. 49–58

Tài liệu[sửa]

Berdan, Frances (1982). The Aztecs of Central Mexico: An Imperial Society. Case Studies in Cultural Anthropology. New York: Holt, Rinehart & Winston. ISBN 0-03-055736-4. OCLC 7795704.
Berdan, Frances F.; Richard E. Blanton, Elizabeth Hill Boone, Mary G. Hodge, Michael E. Smith, and Emily Umberger (1996). Aztec Imperial Strategies. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. ISBN 0-88402-211-0. OCLC 27035231.
Boone, Elizabeth Hill (1989). Incarnations of the Aztec Supernatural: The Image of Huitzilopochtli in Mexico and Europe. Transactions of the American Philosophical Society, vol. 79 part 2. Philadelphia, PA: American Philosophical Society. ISBN 0-87169-792-0. OCLC 20141678.
Boone, Elizabeth Hill (2000). Stories in Red and Black: Pictorial Histories of the Aztec and Mixtec. Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-70876-9. OCLC 40939882.
Carrasco, David (1982). Quetzalcoatl and the Irony of Empire: Myths and Prophecies in the Aztec Tradition. Chicago, IL: University of Chicago Press. ISBN 0-226-09487-1. OCLC 0226094871.
Carrasco, David (1999). City of Sacrifice: The Aztec Empire and the Role of Violence in Civilization. Boston, MA: Beacon Press. ISBN 0-8070-4642-6. OCLC 41368255.
Carrasco, Pedro (1999) The Tenochca Empire of Ancient Mexico: The Triple Alliance of Tenochtitlan, Tetzcoco, and Tlacopan. University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-3144-6.
Chimalpahin Quauhtlehuanitzin, Domingo de San Antón Muñón (1997) [c.1621]. Codex Chimalpahin, vol. 1: society and politics in Mexico Tenochtitlan, Tlatelolco, Texcoco, Culhuacan, and other Nahua altepetl in central Mexico; the Nahuatl and Spanish annals and accounts collected and recorded by don Domingo de San Antón Muñón Chimalpahin Quauhtlehuanitzin. Civilization of the American Indian series, no. 225. Arthur J.O. Anderson and Susan Schroeder (eds. and trans.), Susan Schroeder (general ed.), Wayne Ruwet (manuscript ed.). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-2921-1. OCLC 36017075.
Chimalpahin Quauhtlehuanitzin, Domingo de San Antón Muñón (1997) [c.1621]. Codex Chimalpahin, vol. 2: society and politics in Mexico Tenochtitlan, Tlatelolco, Texcoco, Culhuacan, and other Nahua altepetl in central Mexico; the Nahuatl and Spanish annals and accounts collected and recorded by don Domingo de San Antón Muñón Chimalpahin Quauhtlehuanitzin (continued). Civilization of the American Indian series, no. 226. Arthur J.O. Anderson and Susan Schroeder (eds. and trans.), Susan Schroeder (general ed.), Wayne Ruwet (manuscript ed.). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-2950-1. OCLC 36017075.
Clendinnen, Inga (1991). Aztecs: An Interpretation. Cambridge and New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-40093-7. OCLC 22451031.
Davies, Nigel (1973). The Aztecs: A History. London: Macmillan. ISBN 0-333-12404-9. OCLC 805418.
Díaz del Castillo, Bernal (1963) [1632]. The Conquest of New Spain. Penguin Classics. J. M. Cohen (trans.) (ấn bản 6th printing (1973)). Harmondsworth, England: Penguin Books. ISBN 0-14-044123-9. OCLC 162351797.
Durán, Diego (1971) [1574–79]. Book of the Gods and Rites and The Ancient Calendar. Civilization of the American Indian series, no. 102. Translated and edited by Fernando Horcasitas and Doris Heyden, with a Foreword by Miguel León-Portilla (ấn bản translation of Libro de los dioses y ritos and El calendario antiguo, 1st English). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-0889-4. OCLC 149976.
Durán, Diego (1994) [c.1581]. The History of the Indies of New Spain. Civilization of the American Indian series, no. 210. Doris Heyden (trans., annot., and introd.) (ấn bản Translation of Historia de las Indias de Nueva-España y Islas de Tierra Firme, 1st English). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-2649-3. OCLC 29565779.
Gillespie, Susan D. (1989). The Aztec Kings: the Construction of Rulership in Mexica History. Tucson: University of Arizona Press. ISBN 0-8165-1095-4. OCLC 19353576.
Gillespie, Susan D. (1998). "The Aztec Triple Alliance: A Postconquest Tradition". trong Elizabeth Hill Boone and Tom Cubbins (eds.) (PDF Reprint). Native Traditions in the Postconquest World, A Symposium at Dumbarton Oaks 2nd through 4th October 1992. Washington D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. 233–263. ISBN 0-88402-239-0. OCLC 34354931.
Graulich, Michel (1997) Myths of Ancient Mexico. Translated by Bernard R. Ortiz de Montellano and Thelma Ortiz de Montellano. University of Oklahoma Press, Norman. ISBN 0-8061-2910-7.
Gruzinski, Serge (1992). The Aztecs: The Rise and Fall of an Empire. New York: Harry N. Abrams. ISBN 0-8109-2821-3.
Hassig, Ross (1985). Trade, Tribute, and Transportation: The Sixteenth-Century Political Economy of the Valley of Mexico. Civilization of the American Indian series, no. 171. Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-1911-X. OCLC 11469622.
Hassig, Ross (1988). Aztec Warfare: Imperial Expansion and Political Control. Civilization of the American Indian series, no. 188. Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-2121-1. OCLC 17106411.
Hassig, Ross (1992). War and Society in Ancient Mesoamerica. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-07734-2. OCLC 25007991.
Hassig, Ross (2001). Time, History, and Belief in Aztec and Colonial Mexico. Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-73139-6. OCLC 44167649.
Kaufman, Terrence (2001) (PDF). The history of the Nawa language group from the earliest times to the sixteenth century: some initial results. Revised March 2001. Project for the Documentation of the Languages of Mesoamerica. http://www.albany.edu/anthro/maldp/Nawa.pdf.
León-Portilla, Miguel (Ed.) (1992) [1959]. The Broken Spears: The Aztec Account of the Conquest of Mexico. Ángel María Garibay K. (Nahuatl-Spanish trans.), Lysander Kemp (Spanish-English trans.), Alberto Beltran (illus.) (ấn bản Expanded and updated edition). Boston: Beacon Press. ISBN 0-8070-5501-8.
León-Portilla, Miguel (1963). Aztec Thought and Culture: A Study of the Ancient Náhuatl Mind. Civilization of the American Indian series, no. 67. Jack Emory Davis (trans.) (ấn bản translation and adaptation of: La filosofía náhuatl, 1st [1990] pbk reprint). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-2295-1. OCLC 23373512.
León-Portilla, Miguel (2002). Bernardino de Sahagun, First Anthropologist. Mauricio J. Mixco (trans.) (ấn bản Originally published as Bernardino de Sahagún: Pionero de la Antropología ©1999, UNAM.). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-3364-3. OCLC 47990042.
Lockhart, James (1991). Nahuas and Spaniards: Postconquest Mexican History and Philology. UCLA Latin American studies vol. 76, Nahuatl studies series no. 3. Stanford and Los Angeles, CA: Stanford University Press and UCLA Latin American Center Publications. ISBN 0-8047-1953-5. OCLC 23286637.
Lockhart, James (1992). The Nahuas After the Conquest: A Social and Cultural History of the Indians of Central Mexico, Sixteenth Through Eighteenth Centuries. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 0-8047-1927-6. OCLC 24283718.
Lockhart, James; ed. and trans. (1993). We People Here: Nahuatl Accounts of the Conquest of Mexico. Repertorium Columbianum, vol. 1. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-07875-6. OCLC 24703159.
López Austin, Alfredo (1997). Tamoanchan, Tlalocan: Places of Mist. Mesoamerican Worlds series. translated by Bernard R. Ortiz de Montellano and Thelma Ortiz de Montellano. Niwot: University Press of Colorado. ISBN 0-87081-445-1. OCLC 36178551.
López Luján, Leonardo (2005) The Offerings of the Templo Mayor of Tenochtitlan. Revised ed. Translated by Bernard R. Ortiz de Montellano and Thelma Ortiz de Montellano. University of New Mexico Press, Albuquerque. ISBN 0-8263-2958-6.
Matos Moctezuma, Eduardo (1988). The Great Temple of the Aztecs: Treasures of Tenochtitlan. New Aspects of Antiquity series. Doris Heyden (trans.). New York: Thames & Hudson. ISBN 0-500-39024-X. OCLC 17968786.
Matos Moctezuma, Eduardo (1988) The Great Temple of the Aztecs. Thames and Hudson, New York. ISBN 0-500-39024-X.
Miller, Mary; and Karl Taube (1993). The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya: An Illustrated Dictionary of Mesoamerican Religion. London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05068-6. OCLC 27667317.
Ortiz de Montellano, Bernard R. (June 1983). "Counting Skulls: Comment on the Aztec Cannibalism Theory of Harner-Harris". American Anthropologist (Arlington, VA: American Anthropological Association) 85 (2): pp.403–406. doi:10.1525/aa.1983.85.2.02a00130. ISSN 0002-7294. OCLC 1479294.
Ortiz de Montellano, Bernard R. (1990). Aztec Medicine, Health, and Nutrition. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. ISBN 0-8135-1562-9. OCLC 20798977.
Prescott, William H. (1843) (online reproduction, Electronic Text Center, University of Virginia Library). History of the Conquest of Mexico, with a Preliminary View of Ancient Mexican Civilization, and the Life of the Conqueror, Hernando Cortes. New York: Harper and Brothers. OCLC 2458166. http://etext.virginia.edu/toc/modeng/public/PreConq.html.
Restall, Matthew (2004). Seven Myths of the Spanish Conquest (ấn bản 1st pbk edition). Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-517611-1. OCLC 56695639.
Ruiz de Alarcón, Hernando (1984) [1629]. Treatise on the Heathen Superstitions and Customs That Today Live Among the Indians Native to This New Spain, 1629. Civilization of the American Indian series, no. 164. translated & edited by J. Richard Andrews và Ross Hassig (ấn bản original reproduction and translation of: Tratado de las supersticiones y costumbres gentílicas que oy viven entre los indios naturales desta Nueva España, first English). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-1832-6. OCLC 10046127.
Sahagún, Bernardino de (1950–82) [ca. 1540–85]. Florentine Codex: General History of the Things of New Spain, 13 vols. in 12. vols. I-XII. Charles E. Dibble và Arthur J.O. Anderson (eds., trans., notes and illus.) (ấn bản translation of Historia General de las Cosas de la Nueva España). Santa Fe, NM and Salt Lake City: School of American Research and the University of Utah Press. ISBN 0-87480-082-X. OCLC 276351.
Sahagún, Bernardino de (1997) [ca.1558–61]. Primeros Memoriales. Civilization of the American Indians series vol. 200, part 2. Thelma D. Sullivan (English trans. and paleography of Nahuatl text), with H.B. Nicholson, Arthur J.O. Anderson, Charles E. Dibble, Eloise Quiñones Keber, and Wayne Ruwet (completion, revisions, and ed.). Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-2909-9. OCLC 35848992.
Schroeder, Susan (1991). Chimalpahin and the Kingdoms of Chalco. Tucson: University of Arizona Press. ISBN 0-8165-1182-9. OCLC 21976206.
Smith, Michael E. (1984). "The Aztlan Migrations of Nahuatl Chronicles: Myth or History?" (PDF online facsimile). Ethnohistory (Columbus, OH: American Society for Ethnohistory) 31 (3): pp.153–186. doi:10.2307/482619. ISSN 0014-1801. OCLC 145142543. http://www.public.asu.edu/~mesmith9/1-CompleteSet/MES-84-Aztlan.pdf.
Smith, Michael E. (1997). The Aztecs (ấn bản first). Malden, MA: Blackwell Publishing. ISBN 0-631-23015-7. OCLC 48579073.
Smith, Michael E. (May 2005). "City Size in Late Post-Classic Mesoamerica" (PDF). Journal of Urban History (Beverley Hills, CA: SAGE Publications) 31 (4): pp.403–434. doi:10.1177/0096144204274396. ISSN 0096-1442. OCLC 1798556. http://www.public.asu.edu/%7Emesmith9/1-CompleteSet/MES-05-CitySize.pdf.
Smith, Michael E. and [1] (2001). "The Archaeological Study of Empires and Imperialism in Pre-Hispanic Central Mexico". Journal of Anthropological Archaeology 20: 245–284. doi:10.1006/jaar.2000.0372.
Soustelle, Jacques (1961). Daily Life of the Aztecs:On the Eve of the Spanish Conquest. Patrick O’Brian (Trans.). London: Phoenix Press. ISBN 1-84212-508-7. OCLC 50217224.
Taube, Karl A. (1993). Aztec and Maya Myths (ấn bản 4th University of Texas printing). Austin: University of Texas Press. ISBN 0-292-78130-X. OCLC 29124568.
Townsend, Richard F. (2000). The Aztecs (ấn bản 2nd edition, revised). London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-28132-7. OCLC 43337963.
Zantwijk,Rudolph van (1985). The Aztec Arrangement: The Social History of Pre-Spanish Mexico. Norman: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-1677-3. OCLC 11261299.
Primary sources, available in English
Berdan, Frances F. and Patricia Reiff Anawalt (1997) The Essential Codex Mendoza. University of California Press, Berkeley. ISBN 0-520-20454-9.
Cortés, Hernan (1987) Letters from Mexico. New Ed. edition. Translated by Anthony Pagden. Yale University Press, New Haven. ISBN 0-300-03724-4.
Díaz del Castillo, Bernal (1963) The Conquest of New Spain. Translated by J. M. Cohen. Penguin, New York. ISBN 0-14-044123-9.
Díaz, Gisele and Alan Rogers (1993) The Codex Borgia: A Full-Color Restoration of the Ancient Mexican Manuscript. Dover Publications, New York. ISBN 0-486-27569-8.
Durán, Fray Diego (1971) Book of the Gods and Rites and The Ancient Calendar. Translated by Fernando Horcasitas and Doris Heyden. University of Oklahoma Press, Norman. ASIN B000M4OVSG. ISBN 0-8061-1201-8 (1977 Ed. edition).
Durán, Fray Diego (1994) The History of the Indies of New Spain. Translated by Doris Heyden. University of Oklahoma Press, Norman. ISBN 0-8061-2649-3.
Garganigo et al., (2008) Huellas de las Literaturas Hispanoamerica. 3 edition. Prentice Hall, New Jersey. (Note, this source in Spanish). ISBN 0-13-195846-1.
Zorita, Alonso de (1963) Life and Labor in Ancient Mexico: The Brief and Summary Relation of the Lords of New Spain. Translated by Benjamin Keen. Rutgers University Press, New Brunswick. ASIN B000INWUNE. ISBN 0-8061-2679-5 (1994 paperback).

Liên kết đến đây

Lấy từ “https://tusach.thuvienkhoahoc.com/index.php?title=Aztec&oldid=112636”