Cổ học tinh hoa. Nguyễn Văn Ngọc, Trần Lê Nhân/115
HỌ DOÃN LÀM GIÀU
Đời nhà Chu, có người họ Doãn chỉ chăm làm giàu. Tôi tớ trong nhà khó nhọc, vất vả, thức khuya, dậy sớm. Có một tên đầy tớ tuổi già, sức yếu, nhưng phải làm nhiều, ba ngày tối mắt, không kịp thở, ban đêm mệt lử, ngủ say, tinh thần tán loạn. Nhưng đêm nào, cũng mơ màng được làm vua một nước, đứng đầu cả muôn dân, cầm quyền chủ mọi việc ở gác tía, lầu son, ăn của ngon vật lạ, muốn gì được nấy, vui vẻ sung sướng thực không ai bằng. Sáng bừng mắt dậy, thì vẫn hoàn là một tên đầy tớ già, làm không kịp thở... Có người thấy lão ta vất vả khó nhọc, lấy nhời yên ủi.
Lão ta nói rằng: "Đời người trăm năm, có ngày, có đêm; ban ngày, ta chỉ là một tên đầy tớ kể ra khổ thực, nhưng ban đêm, ta lại làm vua cả một nước, vui sướng không ai bằng, thì còn oán hận gì nữa?"
Họ Doãn gây dựng cơ nghiệp, lo lắng làm giàu, nát gan tan ruột, cứ đêm mệt đi ngủ, thì nằm mơ lại thấy đi làm đầy tớ người ta, việc gì cũng phải làm, lại gặp nhà chủ cay nghiệt quở mắng đánh đập cực khổ muôn phần. Nên lúc ngủ giằn giọc thổn thức, sáng dậy mới thôi.
Họ Doãn lấy làm lo, nói chuyện với bạn.
Bạn bảo: "Được cái địa vị như bác giàu có hơn người, ban ngày sung sướng vẻ vang biết là bao, đêm đến có nàm mơ đi làm đầy tớ người ta, thì cũng là sướng khổ đắp đổi số phận chi thường. Nếu lúc thức, lúc ngủ muốn vui sướng cả, thì được thế nào được?"
Doãn thị nghe bạn nói, từ hôm đó nới tay cho người ăn kẻ ở, và mình cũng bớt lo nghĩ, nên mỗi ngày bệnh một bớt dần.
LIỆT TỬ
GIẢI NGHĨA[sửa]
- Chu: tên một triều đại Tàu.
- Tán loạn: phân vản rối rít.
- Hoàn: lại y như cũ.
- Yên ủi: khuyên giải cho đỡ lo, đỡ phiền.
- Oán hận: căm tức giận giỗi.
- Cơ nghiệp: cơ: nền, nghiệp: cõng việc, cửa nhà của cải mình làm kiếm ra mà gây nên.
- Cực khổ: cay đắng quá chừng.
- Địa vị: bề thế hiện đang có, đang được, như học vấn, danh dự, sự nghiệp, phú quý.
- Số phận chí thường: vận mịnh người ta hay như thế, không có gì là lạ.
NHỜI BÀN[sửa]
Bài này bày ra hai cái cảnh này, đêm của hai người giàu nghèo khác hẳn nhau. Tác giả có ý bày cái lẽ quẫn phân của Tạo hoá, cho người ta được cái này, thường hỏng cái kia. Hễ ai được thế nào, hay thế, không ao ước mong mỏi gì nữa, thỉ tự có cải sướng đó rồi. Ở đời, giàu nghèo chẳng qua chỉ có lúc thức là phân biệt nhau, chớ đến lúc ngủ, - đợi cái giấc ngủ trăm năm - hai con mắt đã nhắm lại, hồn phách đã đi đâu, thì ai cũng như ai. - Tuy vậy cũng không nên viện nhẽ ấy mà iắy nghèo làm sướng. Chịu khó làm ăn để gây dựhg cơ nghiệp, để làm giàu, thật là chánh đáng. Nhưng nếu vi mình tham giàu mà bắt kẻ nghèo khó làm tôi tớ mình phải vất vả khổ sở, đến làm không kịp thở, thỉ lại không phải nghĩa lắm.
