Cổ học tinh hoa. Nguyễn Văn Ngọc, Trần Lê Nhân/186
LIÊM, SỈ
Liêm, sỉ là tính rất hay của loài người, vì người mà không liêm thì cái gì cũng lấy, không sỉ thì việc gì cũng làm. Người mà đến thế là người vứt đi, không khác gì giống vật. Nhất những bậc đứng chủ chương việc nhà, việc nước mà vô liêm, sỉ thì nhà phải suy bại, nước phải nguy vong.
Nghĩ cho kỹ, thì sỉ cần hơn liêm: người không liêm làm những việc bất nghĩa, căn nguyên cũng ở vô sỉ mà ra.
Đức Khổng nói: "Hành kỷ hữu sĩ" nghĩa là giữ mình biết làm xằng là xấu hổ. Thầy Mạnh nói: Nhân bất khả vô sỉ nghĩa là người ta không biết xấu hổ thì không được.
Than ôi! thế mà ngày nay, nhân tình phản trắc, phong tục suy đổi, người ta quên cả liêm, sỉ, không kể chi người thường, thậm chí đến bọn sĩ phu cũng chan chan như thế cả. Ôi! Nếu gọi là sự xấu hổ chung cho cả nước, cũng không phải là nói ngoa.
Tuy vậy, mùa đông rét mướt, tùng, bách vẫn xanh, mưa gió tối tăm, gà sống vẫn gáy. Đời tuy hôn mê, vẫn có người tỉnh.
Ông Nhan Chi Suy làm sách "Gia huấn" có thuật câu chuyện rằng:
Một viên quan nói với ông: "Tôi có đứa con 17 tuổi học đã thông. Tôi cho nó học tiếng nước Tiên Ti, tập gảy đàn tì bà, nhớn lên theo hầu đám công khanh, thì thế nào rồi cũng được sung sướng”.
Nhan Chi Suy nghe nói, nín nặng không giả nhời. Sau về nhà bảo con cháu rằng:
"Người này dạy con lạ thay. Như ta, nếu học cách ấy, dù cho được phú quí đến đâu, ta cũng không mong cho các con vậy".
Những kẻ quân bỏ hết cả liêm, sỉ, chỉ biết chăm chăm nịnh đời, xem câu chuyện này, nghĩ chẳng đáng thẹn lắm ru!
VÔ DANH
GIẢI NGHĨA[sửa]
- Liêm: tính phân minh ngay thẳng, không lấy của bất nghĩa
- Sĩ: hổ thẹn, tự mình lấy làm khó chịu trong lòng.
- Chủ chương: cai quản trông nom kẻ dưới, để cho người ta theo.
- Suy bại: suy là kém dần, bại là hỏng nát.
- Nguy vong: nguy là không được yên, vong là mất.
- Bất nghĩa: không hợp nhẽ phải.
- Căn nguyên: căn là dễ, nguyên là nguồn, nói tự đó mà sinh ra.
- Phong tục: phong là việc người trên làm để cảm hoá người dưới. Tục là thói quen của người ta đua nhau mà lâu ngày đã thành nếp.
- Thậm chí: quá tệ đến cả.
- Sĩ phu: người có học thức, có quan chức, người tai mắt trong nước.
- Hôn mê: hôn là tối tăm, mê là không tỉnh.
- Gia huấn: nhời dạy bảo con em trong nhà.
- Nhan Chí Suy: nhà văn tự giỏi có tiếng thời Nam, Bắc triều.
- Tiên Ti: ten một nước cũ, tức là một bộ phận Nội Mông cổ bây giờ. Về đời Tấn, Tiên Ti vào chiếm nước Tàu, đặt tên nước là nước Nguy, tức là Bắc triều.
- Công khanh: hai chức quan to.
- Nịnh đời: tự thân đê tiện để ton hót đời.
NHỜI BÀN[sửa]
Bài này thực đã như một tiếng than cho đời mà ngán cho người. Than ôi! Người đời nay có phải tinh là người “vô liêm sỉ", "bất tri sỉ' cả không? Nếu quả vậy thì ta ngậm ngùi than thở rứt là phải. Vì hai cái "liêm“, “sỉ” thực đã như hai cái cốt nền của Đạo Đức. Ở đời còn liêm sỉ thì hiếu, đễ, trung, tín, lễ, nghĩa còn được, chớ liêm sĩ đã mất, nhất là sỉ, thì còn gì là luân thường đạo lý, và mong cậy vào đâu nữa. Con người mà đã đến vô sỉ thì tuy mặc áo, đội mũ mà như con chim, con muông còn cái gì là kiêng nể mà không dám làm?
