Cổ học tinh hoa. Nguyễn Văn Ngọc, Trần Lê Nhân/247
MUÔN VẬT MỘT THỂ
Giời là cha, đất là mẹ, chúng ta được cái khí giời đất mới thành ra người. Ta nghĩ thân ta thật là nhỏ mọn mà được ở lẫn lộn trong khoảng giời đất to nhớn.
Cái khí của giời đất tức là hình của ta, cái lý của giời đất tức là tính của ta.
Người ta với muôn vật cùng sinh ở trong giời đất, thế thì cái gì có hình đều là khí của giời đất, cái gì cuộc sống tính đều là lý của giời đất. Vậy người với người là đồng loại thời ta coi nhau như anh em ruột cả. Trong vạn vật, giống hữu tri, giống vô tri so vói người tuy khác, song cũng tự giời đất sinh ra, thì ta cũng coi như một bọn với ta cả.
Phàm người trong giời đất đã là con giời đất hết, thì vua, ta coi như người anh cả, đại thần, ta coi như người giúp anh cả, cụ già ta kính, là cốt quí bực tôn trưởng ta, trẻ bé ta thương, là cốt yêu đàn con trẻ ta, bực thánh là anh em ta mà giống cha mẹ ta, bực hiền là anh em ta mà giỏi hơn ta, còn những người ốm đau, tàn tật, cô độc, hoá bụa đến là anh em ta mà vất vả khổ sở, không biết nương tựa vào đâu vậy.
TRƯƠNG HOÀNH CỪ
GIẢI NGHĨA[sửa]
- Khí: một thứ vật thể, đời cổ cho muôn loài bởi đấy mà sinh hoá ra.
- Lý: cái nhẽ cường kiện (mạnh mẽ) của giời, nhu thuận (mềm mỏng, êm ái) của đất.
- Đồng loại: cùng một loài.
- Giống hữu tri: giống có biết, có cảm giác như chim, muông...
- Giống vô tri: giống không biết, không có cảm giác như cây cỏ...
- Đại thần: quan to, đây nói ống tướng giúp vua trị dân,
- Cô độc: cô: mồ côi, độc: một mình.
- Trương Hoành Cừ.: - Tức là Trương Tái, người đời nhà Tống, trước có làm quan, sau về dạy học, ông là một nhà học thức giỏi có tiếng đời bấy giờ, có làm sách Chính mông và Đông minh, Tây minh. Bài này trích ở trong Tây minh.
NHỜI BÀN[sửa]
Ta xem bài này, hãy gác cái thuyết giời đất và khí lý ra ngoài, vì không thể nói rõ cái thuyết ấy cho đúng với sự thực ở cái đời cách trí tiến bộ này. Ta chỉ nên nhận tác giả nhân cái khởi điểm khí, hình, lý, tính ấy mà cho muôn vật ở đời cùng chung một gốc tích, cùng bẩm thụ của cha mẹ là giời đất. Câu nói ấy thực là rõ cái nghĩa “vạn vật nhất thể” có cái lòng bác ái vậy. Riêng trong nhân loại, tuy có chia ra tôn, ti, lão ấu, chí thánh, chí ngu, nhưng cũng là một loài người cả, thì nên coi cả trong nước như một người, cả thiên hạ như một nhà, kính, nhường, yêu, thương nhau, giúp đỡ, đùm bọc nhau. Còn các giống động vật khác cùng thực vật, khoáng vật, hết thảy giống hữu tri, vô tri, đều là cùng ta ở trong giời đất cả. Ước ao cái học thuyết này một ngày một lan rộng ra, thì phúc cho loài người và thoả cho cái hy vọng của cổ nhân lắm.
