Giáo trình địa chất đại cương/Chương III

Từ VLOS
Bước tới: chuyển hướng, tìm kiếm

Chương 3: Các quá trình địa chất ngoại sinh

1. Sự phong hóa

- Quỏ trỡnh phỏ h?y cỏc dỏ du?i tỏc d?ng c?a cỏc y?u t? t? nhiờn lờn m?t g?c là s? phong húa.

- Phong húa là m?t ph?n c?a m?t lo?t quỏ trỡnh du?c g?i là s? búc mũn – là quỏ trỡnh mà l?p m?t trỏi d?t b? m?n b?, hũa tan và v?n chuy?n t? noi này d?n noi khỏc b?i cỏc tỏc nhõn t? nhiờn.

- S? phong húa cú tỏc d?ng quan tr?ng d?i v?i s? s?ng trờn trỏi d?t. M?t trong nh?ng s?n ph?m ch?nh c?a s? phong húa là t?o ra d?t – noi mà s? s?ng trờn trỏi d?t di?n ra.

- é?nh nghia phong húa

+ Nhi?u d?nh nghia v? phong húa dó du?c dua ra, vớ d? s? phong húa là ph?n ?ng gi?a dỏ và cỏc tỏc nhõn trong khớ quy?n d?nh nghia khỏc l?i cho r?ng dỏ s? b? phong hoỏ n?u chỳng ti?p xỳc v?i nu?c trờn m?t dỏy di chuy?n (Cú th? làm phong hoỏ r?t sõu là tỏc nhõn v?n chuy?n ...) Hi?n nay d?nh nghia phong hoỏ là b?t c? quỏ trỡnh nào mà dỏ b? b? d?i (r?p v?) ho?c phõn hu?.

- B? r?i là quỏ trỡnh dỏ b? v? v?n thành m?nh nh? nhung khụng b? bi?n d?i thành ph?n.

- Phỏ hu? (deconisose) s? thay d?i v? thành ph?n khoỏng v?t và nguyờn t? c?a dỏ ban d?u. Chỳng là ph?n co b?n c?a hai quỏ trỡnh phong hoỏ là phong hoỏ co h?c và phong hoỏ hoỏ h?c.

  • Phong hóa cơ học:

- Là quỏ trỡnh phong hoỏ gõy ra b?i s? k?t h?p m?t lo?t quỏ trỡnh v?t lý làm cho dỏ b? v? v?n thành cỏc m?nh nh? nhung khụng b? bi?n d?i v? thành ph?n.

+ Frost action: là s? phỏ h?y dỏ do bang tuy?t làm cho dỏ b? d?p v? di chuy?n kh?i v? trớ ban d?u và t?p trung du?i chõn c?a cỏc vỏch d?c.

+ Esexfoliats: hi?n tu?ng búc v? là hi?n tu?ng cỏc l?p d?ng tõm b? tỏch ra kh?i dỏ, cú chi?u d?y t? vài mm t?i vài ch?c cm ho?c m. Thu?ng do s? k?t tinh c?a cỏc khoỏng v?t th? sinh.

- Phong hoỏ d?ng c?u - h?t d?u thu?ng t?o ra cỏc m?nh dỏ cú d?ng c?u/th?n t? cỏc m?nh dỏt s?c c?nh ban d?u

+ Tỏc d?ng c?a nhi?t d?: S? chờnh l?ch nhi?t d? gi?a ngày/dờm và theo mựa thu?ng làm cho quỏ trỡnh d?p v? trong cỏc h?t khoỏng v?t di?n ra nhanh hon.

- S? chốn ộp c?a th?c v?t

Cỏc r? th?c v?t an vào trong khe n?t c?a dỏ làm cho khe n?t m? r?ng khi r? tang tru?ng gõy ra s? d?p v? c?a dỏ

  • Phong hóa hóa học

- Nu?c và nhi?t d? cung dúng vai trũ r?t quan tr?ng trong quỏ trỡnh phong hoỏ hoỏ h?c.

+ Oxi hoỏ là s? ph?n ?ng k?t h?p gi?a m?t nguyờn t? và ụxi. Khi ụxi hoà tan trong nu?c nú là m?t tỏc nhõn phong hoỏ m?nh.

- Trong cỏc nguyờn t? t?o dỏ s?t là m?t nguyờn t? d? ph?n ?ng v?i ụxi nh?t nờn cỏc khoỏng v?t ch?a s?t (Mg) trong dỏ r?t d? b? ụxi hoỏ.

Vớ d?: Fe2SiO4 + O2 + H2O ? Fe2O3 + H4SiO4

+ Hoà tan

- M?t s? dỏ s? hũa tan ngay khi ti?p xỳc vuúi nu?c (vớ d? lealite).

- Nu?c là tỏc nhõn phong hoỏ m?nh ch?a t?t c? cỏc khớ ga hoà tan t?o thành cỏc axit.

V? phong hoỏ tàn du (regolith).

- Trờn b? m?t d?t, s? phong hoỏ thu?ng t?o ra m?t l?p v? g?m cỏc dỏ b? d?p v? và bi?n d?i du?c g?i là regolith - v? phong hoỏ tàn du regolith bao g?m s?n ph?m c?a c? quỏ trỡnh phong hoỏ co h?c và hoỏ h?c.

Chi?u d?y c?a regolith bi?n d?i ph? thu?c vào th?i gian t?c d? phong hoỏ ho?c búc mũn.

- Nh?ng v?n d? mụi tru?ng v?i phong hoỏ

- Cỏc nguyờn t? hi?m (kim lo?i n?ng ...) t?p trung cao ? m?t s? vựng cú th? ?nh hu?ng d?n mụi tru?ng.

- Ch?t lu?ng nu?c

- Oxi hoỏ axit t? dỏ (thiờn m?)

3.2. Tác động địa chất của gió

a. é?nh nghia: giú là s? di chuy?n c?a khụng khớ trong khớ quy?n và t?ng d?i luu t? noi ỏp su?t cao t?i noi cú ỏp su?t th?p. Trong cỏc d?i khớ h?u khỏc nhau thỡ khụng khớ di chuy?n theo nh?ng quy lu?t riờng. (Giú m?u d?ch, giú mựa...).

b. Giú là m?t s? tỏc nhõn d?a ch?t.

- Giú cú tỏc d?ng g?m mũn và v?n chuy?n v?t ch?t (cỏc h?t nh?) trờn m?t d?t và tớch t? chỳng t?i nh?ng noi thớch h?p, d?c bi?t ? nh?ng noi khụng cú l?p ph? th?c v?t.

- Tỏc d?ng v?n chuy?n tr?m tớch c?a giú.

S? v?n chuy?n do giú t?o nờn dụi khi r?t m?nh m? (trong cỏc con bóo).

Thụng thu?ng giú khụng th? v?n chuy?n du?c cỏc v?t li?u cú kớch thu?c l?n (do m?t d? c?a giú 1,22kg/m3 << 1000kg/m3 c?a nu?c) nhung chỳng thu?ng cú th? di chuy?n du?c cỏc h?t cỏc m?t cỏch d? dàng ? g?n m?t d?t.

- Cỏt bay co ch? v?n chuy?n c?a cỏc h?t cỏt thu?ng là bay (wind-bno send) ho?c nh?y (saltatin).

- Ngoài ra nú cũn t?o thành cỏc rónh (sandripples) vuụng gúc v?i hu?ng v?n chuy?n.

- B?i bay: v?i cỏc v?t li?u h?t b?i nhu b?i s? du?c v?n chuy?n nhanh hon, xa hon tru?c khi du?c tớch t? trờn m?t d?t trong khi di chuy?n c?a b?i l?i c?n s? h? tr? c?a cỏc h?t cỏt nh?y s?i tung b? m?t (do m?t cú ch?a b?i thu?ng v?n và r?t khú b? th?i r?i).

- Cỏc tr?n bóo b?i là nguyờn nhõn ch? y?u th?i bay và v?n chuy?n b?i (cú th? d?y b?i lờn d? cao 1000m).

- S? l?ng d?ng c?a b?i: b?i l?ng d?ng khi (1) t?c d? giú và s? d?i lo?n gi?; (2) cỏc h?t b?i gõy ra m?t b? m?t ?m hay g? g? (t?o nờn m?t s? tớch t? và hỳt chỳng; (3) cỏc h?t b?i k?t h?p v?i nhau t?o thành m?t t? h? h?t cú tr?ng lu?ng l?n hon;(4) do mua.

- S? cú m?t c?a th?m th?c v?t cung làm cho b?i b? roi xu?ng vỡ nang lu?ng giú gi?m di khi bay qua th?m th?c v?t và cõy cao thỡ tỏc d?ng này càng tang. S? thay d?i d?a hỡnh cung cú th? làm l?ng d?ng b?i.

c. Tỏc d?ng búc mũn c?a giú

- Giú là m?t tỏc nhõn gõy búc mũn quan tr?ng ? b?t c? noi nào giú m?nh và liờn t?c và ? nh?ng noi khụng khớ quỏ khụ làm cho th?c v?t khụng th? m?c du?c ho?c lu?ng cỏt v?n chuy?n t?i quỏ cao làm cho cõy khụng th? m?c duoc. S? th?i mũn (defation) di chuy?n t?t c? cỏc h?t ho?c m?nh dỏ liờn k?t l?ng l?o ho?c d?p v?. Ngoài ra hi?n tu?ng dỏnh búng ho?c g?t gi?a cung x?y ra khi m?t dỏ b? b?n phỏ, va d?p b?i cỏt h?t cỏt do giú th?i.

- Thung lung và b?n trung th?i mũn: là nh?ng trung h?p ho?c b?n trung l?n du?c thành t?o do s? kh?i mũn c?a giú cỏc thung lung này cú kớch thu?c t? vài km, d? sõu tà vài m d?n hàng tram m.

- Cỏc hoang m?c cu?i: khi cỏt và b?i b? th?i bay v?t li?u h?t l?n cũn l?i thu?ng s?p x?p ch?t xớt v?i nhau nhu là du?c lỏt dỏ t?o m?t l?p trờn b? m?t.

- Ngoài ra cũn cú cỏc iardai (steepbank- Th? Nhi K?) là cỏc vỏch d?c d?ng kộo dài hỡnh thành do s? th?i mũn c?a cỏc dỏ c?ng ch?c dụi khi chỳng cú d?ng cỏt v?t lừm nhu là ph?u dỏy c?a t?u thu?.

  • Cỏc tr?m tớch do giú (eoliandepositls)

- é?n:

1 d?n là m?t d?i hay m?t s?ng n?i cao c?u t?o b?i cỏt du?c l?ng d?ng b?i giú. Cỏc d?n du?c thành t?o khi giú mang cỏt th?i qua nh?ng noi cú b? m?t g? g? ho?c cú cỏc v?t c?n (làm cho t?c d?/ nang lu?ng giú gi?m di và cỏc h?t cỏt/ b?i roi xu?ng).

- Hỡnh d?ng và kớch thu?c c?a d?n

1 d?n d?c l?p thu?ng cú d?ng khụng cõn x?ng v?i m?t c?nh b?ng 120 và m?t m?t cong, d?c (300) d?i ngh?ch v?i hu?ng giú. Cỏc h?t cỏt di chuy?n d?c theo m?t d?i di?n hu?ng giú và tru?t/ roi xu?ng phớa m?t d?i di?n. Gúc nghiờng c?a cỏc h?t ph?c thu?c vào t?c d? giú và c?p h?t.

Nhi?u n? cú chi?u cao 30 -> 100m ho?c l?n hon (t?i 500m - ALASHAI - Trung Qu?c). Ki?u d?i: du?c kh?ng ch? b?i lu?ng cỏt cú m?t s? thay d?i hu?ng giú, lu?ng th?c v?t thay d?i trờn m?t.

- é?n Bachan: d?ng lu?i li?m (cú hai c?nh ch? v? phớa hu?ng giú)

- é?n d?ng s?ng khụng cõn s?ng kộo dài: vuụng gúc v?i hu?ng giú ( Transverse).

- é?n r?ng du?ng - d?ng s?ng/ G trong cỏc hoang m?c g?n song song v?i hu?ng giú.

- D?ng ngụi sao: cỏc d?i cỏt riờng r? cú r?ng ngụi sao n?i lờn ? gi?a.

- D?ng Parabol: cỏc d?n r?ng ch? U ho?c ch? V cú hai bờn m? r?ng d?i di?n v?i hu?ng giú - thu?ng ? d?c d?i b? bi?n.

  • S? di chuy?n c?a d?n

S? di chuy?n c?a cỏc t? phớa d?i di?n hu?ng giú t?i phớa lung c?a d?n d?n t?i s? d?ch chuy?n t? t? c?a d?n theo hu?ng giú. éo và cỏc d?n bachan cho th?y t?c d? di chuy?n d?t 25m/5.

  • Cỏc tr?m tớch hoàng th?:Loess

Trong m?t s? khu v?c bui do giú t?o m?t l?p d?y và d?ng nh?t, t?o nờn m?t lo?i tr?m tớch d?c trung và cú th? kh?ng ch? d?c tớnh hỡnh thỏi c?a khu v?c. Loess là lo?i tr?m tớch do giú cú thành phàn là b?t và m?t ớt sột và cỏt, t?o nờn m?t l?p d?t màu m?.

? mi?n trung c?a Trung Qu?c tr?m tớch Loess t?o thành m?t l?p màu vàng t?o nờn hoàng th? do v?y sụng Hoàng Hà ch?y qua cú màu nu?c vàng.

3.3. Tác động địa chất của nước

3.3.1. Tỏc d?ng d?a ch?t c?a nu?c trờn m?t

  • Dũng ch?y trờn m?t và dũng thỏi d?a hỡnh

- Nu?c trờn m?t là m?t ph?n c?a thu? quy?n cú vai trũ d?c bi?t trong vi?c hỡnh thành hỡnh thỏi b? m?t trỏi d?t.

- M?t dũng sụng, su?i là m?t thõn nu?c ch?y xu?ng t? ch? cao t?i ch? th?p, dem theo cỏc h?t tr?m tớch và cỏc ch?t hoà tan ch?y theo cỏc du?ng d?n t? nhiờn. Cỏc du?ng d?n này du?c goi trung là cỏc kờnh d?n. Lu?ng nu?c ch?y qua m?t v? trớ su?i trong th?i gian nh?t d?nh du?c g?i là luu lu?ng. Khi v?n chuy?n v?t li?u t? noi này d?n noi kia, dũng su?i s? liờn t?c thay d?i.

+ Su?i v?n chuy?n ph?n l?n nu?c t? d?t li?n ra bi?n và là ph?n quan tr?ng c?a tru k? thu? van.

+ Sụng su?i v?n chuy?n hàng t? t?n v?t li?u hàng tr?m tớch ra bi?n hàng nam, t?i dú chỳng du?c l?ng d?ng và d?n tr? thành dỏ tr?m tớch.

+ Sụng su?i v?n chuy?n m?t lu?ng mu?i hoà tan và làm cho nu?c bi?n m?n

+ Sụng su?i d?nh hỡnh b? m?t trỏi d?t (cỏc vựng cao và cỏc thung lung sụng - k?t qu? c?a búc mũn v?n chuy?n do phong hoỏ và dũng nu?c.

+ Cỏc kờnh d?n c?a sụng su?i

- Do luu lu?ng d?c theo cỏc kờnh d?n thay d?i theo c? th?i gian và khụng gian - ch? y?u do lu?ng mua cho nờn cỏc kờnh d?n luụn di?u ch?nh hỡnh d?ng và s? d?nh hu?ng.

- M?t c?t ngang: kớch thu?c c?a m?t c?t qua sụng thay d?i ph?n ỏnh di?u ki?n c? th? t?i v? trớ dú. Do th? tớch c?a nu?c thay d?i theo dũng do dú t? l? v? d? sõu - trờn d? r?ng c?a k?nh d?n cung thay d?i.

- Tr?c di?n d?c Nu?c thay d?i d? cao gi?a hai di?m d?c theo dũng song thỡ ta s? cú Gradiect c?a sụng su?i Gradiect gi?m d?n v? phớa h? luu.

- Cỏc y?u t? c?a sụng su?i - ngu?n sụng, do?n ch?y, c?a sụng, lũng sụng, b? sụng (trỏi, ph?i) dỏy sụng thung lung sụng, mỏng sụng, phiờn do?n ( thu?ng luu, h? luu)

- Cỏc y?u t? ?nh hu?ng d?n dũng ch?y:

(1). Gradiect: m/km
(2). Di?n tớch m?t c?t ngang
(3). V?n t?c dũng nu?c: m/s
(4). Luu lu?ng m3//s
(5). Phự xa (tr?m tớch) kg/m3

- Bói b?i ph?n d?a hỡnh cú phự xa l?ng d?ng trong thung lung sụng.

- Th?m: ph?n di?n tớch b?ngp ph?ng c?a thung lung sụng.

+ Tỏc d?ng xõm th?c c?a sụng.

- Xõm th?c d?c ( xõm th?c th?ng d?ng là quỏ trỡnh dào xõu dũng sụng di?n ra t? h? luu lờn thu?ng ngu?n cho d?n khi d?t d?n m?c xõm th?c g?c (Base Level) là v? trớ cõn b?ng (tuong duong v?i m?t bi?n, b?, ho?c sụng l?n hon) ho?c d?n khi d? d?c dỏy sụng gi?m t?i m?c t?i thi?u và sụng d?t t?i tr?c di?n cõn b?ng.

- S? do?t dũng: N?u hai h? th?ng sụng cú chung d?ng phõn hu? thỡ sụng nào cú t?c d? sõm th?c nhanh và cú g?c sõm th?c th?ng hon s? d?n d?n dũng phõn thu?. B?t dũng sụng kia ch?y v? dũng c?a mỡnh.

- Xõm th?c ngang: là s? súi mũn hai b? do du?c nõng dũng ch?y và cỏc v?t li?u mà nú mang theo. Xõm th?c ngang ch? y?u ? phớa h? luu noi xõm th?c d?c gi?m.

Xõm th?c ngang x?y ra do nhi?u nguyờn nhõn:

+ S? thay d?i tỡnh hỡnh d?a ch?t ? hai b?

+ Chuy?n d?ng ki?n t?o

+ S? u?n cong c?a sụng

+ S? m? r?ng thung lung sụng

- Thành t?o h? múng ng?a: Quỏ tỡnh xõm th?c ngang và m? r?ng thung lung sụng cú th? t?o ra cỏc dũng sụng u?n khỳc m?nh m?. N?u lu l?n x?y ra b? sụng ? cỏc do?n u?n khỳc g?n nhau cú th? b? phỏ v? và n?i li?n hai do?n sụng v?i nhau t?o thành dũng m?i, ph?n u?n cong ch? cũn l?i d?ng b? b?t kớn hai d?u.

- S? d?i dũng: Tỏc d?ng xõm th?c ngang cú th? làm cho dũng song d?i dũng liờn t?c, t?o ra cỏc dũng m?i cỏch xa dũng cu (VD: Sụng H?ng,...)

+ Tỏc d?ng v?n chuy?n c?a sụng

Búc mũn theo l?p: Do h?t mua doi xu?ng lờn trờn cỏc h?t d?t do dú ch?y theo m?t.

Dũng ch?y ph?ng

Dũng ch?y r?i

Cỏc s?n ph?m v?n chuy?n: Cỏc b?i tớch, cỏc s?n ph?m hoà tan

V?n chuy?n qua hai tr?ng thỏi: di chuy?n d?c dỏy(bed load) cỏc s?n ph?m thụ, di chuy?n trong lũng ( suspended load)

- S? thay d?i c?p h?t dũng ch?y liờn quan d?n s? ch?n l?c và mài mũn

- S? thay d?i thành tr?m tớch ph?c thu?c vào d? b?n v?ng.

+ Tỏc d?ng tr?m tớch c?a sụng

+ Bói b?i

+ Th?m

+ Nún phúng v?t

+ Delta

3.3.2. Tỏc d?ng d?a ch?t c?a nu?c du?i d?t

- é?nh nghia: nu?c du?i d?t là nu?c n?m trong cỏc l? r?ng trong dỏ và v? phong hoỏ. Lu?ng nu?c này l?n hon nu?c trong cỏc h? th?ng sụng su?i và h? trờn m?t t?i 40 l?n. B?ng 1/3 t?ng s? nu?c ? nỳi cao và 2 c?c c?a trỏi d?t.

- Nu?c du?i d?t du?c cung c?p b?i nu?c mua, chỳng cú th? xu?t l? ra ? cỏc noi khỏc ho?c di chuy?n ra bi?n.

- é? sõu c?a nu?c du?i d?t s?p s? 750m, du?i d? sõu này gi?m d?n. M?c dự dó tỡm th?y nu?c ? d? sõu 11km (bỏn d?o Kola - Nga).

- M?c nu?c ng?m là danh gi?i trờn c?a bóo hoà nu?c.

- M?c nu?c ng?m cú th? thay d?i theo mựa: thu?ng d?c v? phỏi sụng ho?c b? g?n nh?t. Nhung trong cỏc vỳng sa m?c m?c nu?c ng?m n?m r?t sõu. Trong cỏc vựng nhi?t d?i ?m thỡ m?c nu?c này u?n lu?n theo d? cong c?a m?t d?a hỡnh.

- S? di chuy?n c?a nu?c ng?m: nu?c ng?m di chuy?n liờn t?c t? noi này d?n noi khỏc do nú là m?t ph?n c?a chu k? thu? van. Nu?c trờn m?t ch? y?u vào d?t và dỏ và n?m trong cỏc b?n ch?a, ti?p t?c di chuy?n ch?m ch?p v? phớa sụng h? ho?c d?i duong v?i t?c d? c? vài cm/ngày. S? di chuy?n này ph? thu?c vào tr?ng thỏi c?a dỏ gi?a d? r?ng trờn l? h?ng và kh? nang th?m nu?c.

- Thu?ng d?c trung ? d? h?t và s? s?p d?t c?a cỏc h?t trong dỏ. Noi nu?c di vào d?t ho?c dỏ g?i là vựng thu nu?c (recharge tỏi n?p). Noi nu?c ng?m thoỏt ra ngoài du?c g?i là vựng th?i nu?c ho?c x? nu?c ( disecharge area).

- Ho?t d?ng d?a ch?t c?a nu?c ng?m:

Trong nh?ng vựng t?n t?i cỏc dỏ d? b? phong hoỏ hoỏ h?c thỡ nu?c ng?m s? dúng vai trũ quy?t d?nh t?i s? hỡnh thành hỡnh thỏi v? m?t d?a hỡnh.

- Ho?t d?ng hoà tan, khi nu?c mua g?p dỏ, chỳng s? ph?n ?ng v?i cỏc khoỏng v?t và làm phong hoỏ hoỏ h?c chỳng. Trong dú cỏc khoỏng v?t và v?t ch?t trong dỏ b? hoà tan (cỏc dỏ cacbonnat) c?ng v?i nu?c d? b? nh?t.

+ Trong nu?c mua cú axit cacbonnic k?t h?p v?i axit cacbon trong khụng khớ nờn r?t d? hoà tan dỏ (vụi) và h?u nhu toàn b? dỏ vụi b? hoà tan thành dung d?ch. Trong cỏc vựng cú lu?ng mua cao, t?c d? gi?m d? cao d?a hỡnh trong dỏ cacbonat b?ng 10.000mm/nam t?o ra cỏc vựng Karster.

- S? k? th?a và thay th?:

+ S? chuy?n hoỏ t? tr?m tớch thành dỏ tr?m tớch ph? thu?c r?t nhi?u vào nu?c ng?m. Ph?n l?n tr?m tớch khi thành t?o d?u bóo hoà nu?c (n?m trong d?i bóo hoà nu?c). Cỏc h?p ch?t trong dung d?ch nu?c s? l?ng d?ng t?o thành xi mang r?n k?t cỏc h?t v?t li?u c?a tr?m tớch (cỏc xi mang ch? y?u là v?t ch?t ch?a canxit, TA và s?t).

+ S? hỡnh thành cỏc hang d?ng cacbonat.

+ Hay là cỏc l? r?ng trong lũng d?t du?c thành t?o do tỏc d?ng c?a nu?c d?y là nh?ng hang r?t l?n ho?c h? th?ng cỏc hang l?n liờn k?t nhau (calsbad carerns - new Mexico 1200 x 190 x 100m (high).

Cỏc hang d?ng du?c thành t?o ch? y?u do s? hoà tan hoỏ h?c c?a dỏ cacbonat b?ng s? di chuy?n c?a nu?c ng?m trỡnh t? nhu sau:

1. Ban d?u là s? hoà tan d?c theo khe n?t và m?t l?p t?o thành cỏc hang h?c nh?.

2. M? r?ng hang d?ng d?c theo nh?ng noi nu?c t?p trung và di chuy?n thu?n l?i nh?t

3. L?ng d?ng c?a cỏc thành t?o cacbonat hoà tan lờn thành hang khi nu?c v?n di chuy?n

4. Ti?p t?c l?ng d?ng v?t ch?t sau khi hang dó khụ.

S? hỡnh thành cỏc h? th?ng hang d?ng cú th? kộo dài t? vài ngàn nam t?i hàng tri?u nam.

- Cỏc tr?m tớch hang d?ng

+ Nhi?u hang d?ng du?c l?p d?y b?i cỏc lo?i sột và b?t khụng hoà tan. Nhi?u hang d?ng khỏc du?c l?p d?y b?i cỏt dripstone ho?c flonstone (nhu dỏ và hang dỏ) do s? k?t t?a hoỏ h?c c?a dung d?ch cacbonat trong khe n?t (thu?ng b?ng cacbonat canxi).

+ Cỏc kh? swtf: là cỏc h? trung b? s?t do s? hoà tan c?a dỏ. éõy là cỏc hang d?ng cú vũm b? s?t xu?ng .

- é?a hỡnh karst: trong cỏc vựng nhi?u dỏ hoà tan và cú h? s?t cỏc hang d?ng r?t ph? bi?n nhi?u khi là giỏn do?n cỏc con sụng (sụng ng?m phỏt tri?n) và cỏc qu?n nỳi d?c l?p s?ng thu?c nhụ cao t?o thành d?a hỡnh karst (theo m?t vựng cú d?a hỡnh n?i ti?ng ? Nam Tu cu). éụi khi do tớnh ch?t phõn l?p c?a dỏ vụi mà d?a hỡnh karst cũn d?c trung b?i cỏc d?nh nỳi nh?n, khụng cõn x?ng d?ng rang cua.

14. Tỏc d?ng c?a bi?n và d?a lý

1. Khỏi ni?m

Bi?n và d?i duong chi?m 71% di?n tớch trờn b? m?t trỏi d?t và ph?n l?n nu?c bi?n và ph?n l?n nu?c bi?n n?m trong 3 d?i duong l?n TBD, éTD, và A.éD. Chỳng n?i v?i nhau b?i bi?n nam nú võy quan nam c?c. Nhi?u bi?n nh? lờn ho?c cỏc v?nh n?a kớn ho?c kớn cung là 1 ph?n c?a h? bi?n và d?i duong.

é? sõu và th? tớch c?a bi?n và d?i duong noi sõu nh?t là 11035 nờn ? m?c sõu thu?c rónh sõu Mariana ( g?n Gvan). é? sõu trung bỡnh c?a bi?n là 3,8Km so v?i chi?u cao trung bỡnh c?a l?a d?a là 0,75Km.

- Th? tớch nu?c bi?n vào kho?ng 1,35 t? Km3 trong dú 1/2 t? Thỏi bỡnh duong.

- é? m?n c?a d?i duong.

+ Nu?c bi?n trung bỡnh ch?a 3,5% trong lu?ng là nu?c hũa tan. T?ng lu?ng nu?c trờn d?i duong d? d? ph? m?t l?p d?y 56m cho toàn b? dỏy bi?n.

+ é? m?n du?c tớnh b?ng Part per Mil (1/1000) d? m?n trung bỡnh c?a nu?c bi?n là 33-37% nguyờn t? ch? y?u gõy ra d? m?n là Clo và Ntri. Tuy nhiờn nu?c bi?n cũn ch?a nhi?u nguyờn t? khỏc trong dú ch? y?u là 8 Ions clpsit, Na, Suphat, Magie, Ca, K, clo caronat và hrom.

+ Cỏc iron này phõn v? trớ d?t li?n theo 2,5 t? t?n v?t li?u du?c v?n chuy?n v?i nu?c mua/ sụng d? ra bi?n. Ngoài ra m?t lu?ng dỏng k? ion cú th? là t? Mantc.

+ é? núng du?c quy d?nh b?i b?c hoi, k?t t?a, hũa tan, dúng bang .... d? m?n du?c phỏt tri?n ? cỏc vi d? tu? v?i cỏc hoang m?c l?n.

+ Nhi?n d? và kh? nang tỏch nhi?t c?a bi?n và d?i duong.

+ Nhi?t d? trong bi?n và d?i duong thay d?i m?nh m?. Cao nh?t t? vi d?10oN -> 30o B ( Nhi?t m?t tr?i t?p trung cao nh?t) gi?m -> 10oC ? vi d? 50oN+B. Nhi?t d? trung bỡnh : 17oC, cao nh?t > 30oC( H?ng h?i + v?nh Pexich).

+ Kh? nang tớch nhi?t c?a bi?n cao hon d?t li?n (do nu?c bi?n cú kh? nang thu và phỏt nhi?t cao và ớt thay d?i nhi?t d?) -> nhi?t d? trong nu?c bi?n thay d?i th?p ( Cao nh?t/ th?p nh?t): 38% ( Cao nh?t 36o, th?p nh?t -2o) so v?i d?t li?n: +146o ( cao nh?t: 58oC, th?p nh?t -88oC). S? thay d?i nhi?t d? hàng nam c?a m?t bi?n: Nh? 0- 2oC vựng xớch d?o, 5-8oC ? cỏc vựng vi tuy?n gi?a và 2-4oC ? cỏc vựng c?c.

+ Sự phân tầng theo chiều thẳng đứng.

é?c tớnh v?t lý c?a nu?c bi?n thay d?i theo d? sõu. Nu?c bi?n d?c hon khi To gi?m và d? mu?i tang. Khi nu?c bi?n d?c hon, nú chỡm xu?ng du?i do tr?ng lu?ng. S? di chuy?n này d?n t?i s? phõn t?ng c?a nu?c bi?n và s? d?i luu d?n d?n t?o nờn l?c h? th?ng luu chuy?n trong lũng d?i duong du?c g?i là h? th?ng Enveor d?i duong.

+ S? d?i luu c?a nu?c bi?n

- Dũng bi?n trờn m?t d?i duong:

- Là s? di chuy?n c?a nu?c bi?n do tỏc d?ng c?a giú x?y ra ? d? sõu ( 50-100m).

- Tỏc d?ng Corilis: dũng bi?n trờn m?t cung b? tỏc d?ng c?a Coriolis: cú xu hu?ng u?n v? bờn ph?i ? bỏn c?u b?c và u?n v? bờn trỏi ? bỏn c?u nam và do dú lỏi ho?c làm ch?ch hu?ng cỏc dũng ch?y.

- Cỏc h? th?ng dũng c?a bi?n.

Cỏc vựng vi d? thay d?i trong bi?n:

Cỏc dũng bi?n ch?y t? dụng sang tõy.

( c? ? b?c và nam bỏn c?u) Khi chuy?n d?ng chỳng theo nh?ng dũng xoỏy l?n ( Gyre) và trờn th? gi?i cú 5 xoỏy l?n. Cỏc dũng xoỏy ? bỏn c?u b?c th?c hi?n chi?u kim d?ng h? và ? Nam th?c hi?n ngu?c l?i.

+ Thu? tri?u.

+ Th?y tri?u

- Th?y tri?u là s? tang và h? m?c nu?c bi?n 2 l?n trong ngày, gõy ra b?i l?c h?p d?n gi?a trỏi d?t và m?t tr?i ( và ớt hon là c?a m?t tr?i ( 46% th?c hi?n) Th?y tri?u dúng vai trũ quan tr?ng trong ho?t d?ng d?a ch?t vựng ven b?. – do l?c h?p d?n c?a m?t tr?i -> nu?c ? d?i duong chuy?n d?ng l?ch v?i m?t tr?i s? lụi kộo v? phớa m?t tr?i và dõng cao hon v? phớa d?i di?n c?a trỏi d?t thỡ nh?ng l?c nhu:

- Ph?n l?c cung s? kộo nu?c bi?n dõng cao , t?o thành trong tri?u ( d? gi? l?c cõn b?ng).

- éúng tri?u ( Bulge): éúng tri?u du?c t?o ra do l?c dõng tri?u ? 2 phớa c?a trỏi d?t do chuy?n liờn t?c xoay quanh trỏi d?t khi nú xoay. Do dú h?u h?t cỏc noi trờn th? gi?i -> bi?u hi?n s? tr?i qua 2 d?t tri?u dõng và h? hàng ngày.

Khi trỏi d?t - m?t trang – M?t tr?i n?m th?ng hàng hàng nhau d?n d?n th?y tri?u s? ? m?c cao nh?t -> tri?u cu?ng. Khi m?t trang – m?t tr?i khỏc nhau ? v? trớ 45 d? trỏi d?t thỡ th?y tri?u ? m?c th?p nh?t.

? vựng bi?n m?: Tỏc d?ng th?y tri?u < 1m, ph?n l?n cỏc b? bi?n < 2m . Nhung tựy cỏc ngu?n v?nh, c?a sụng và cỏc vựng h?p khỏc -> cú th? d?n > 16m. Cỏc dũng chi?u cú th? d?t t?c d? 25Km/h.

+ Súng bi?n.

- Súng bi?n du?c t?o thành do giú th?i trờn m?t nu?c. kớch thu?c c?a giú ph? thu?c và t?c d?, kho?ng cỏch và th?i gian th?i c?a giú. Thụng thu?ng, cỏc d?nh súng thu?ng < 1m. Nhung v?i t?c d? giú trong bóo nhi?t d?i ( >1,5 Km/h) thỡ súng cú th? cao hàng ch?c một.

- Súng bi?n di chuy?n nhu là cỏc tr? lan n?m ngang, càng xu?ng sõu kớch thu?c tr? càng nh?. Chi?u cao súng b?ng chi?u cao c?a cỏc tr?. ? du?i sõu -> súng khụng dỏng k? -> bu?c súng: Chi?u dài gi?a hai d?nh ho?c 2 súng

Chõn súng: ? chi?u sõu mà ? dú s? búc mũn dỏy bi?n do súng gi?m – thu?ng = ẵ d? l?n c?a bu?c súng ( vớ d? bu?c súng ? Thỏi bỡnh duong t?i 600m và do dú 300m s? là chõn súng).

- Súng v?: ? g?n b? - khi t?i d? sõu gi?m ẵ bu?c súng g?p b? m?t dỏy bi?n là làm chi?u cao súng tang và bu?c súng gi?m. M?t tru?c c?a súng d?c hon m?t sau và d?n khi quỏ d?c thỡ súng s? b? v?.

- (Surf) v? súng: Khi súng b? v? thỡ s? d?ch chuy?n c?a nú b? v? ho?c sỏo ch?n nú d?p vào b? dỏ ho?c tru?t trờn m?t bói bi?n d?c d?n khi nang lu?ng c?a nú du?c gi?i phúng. Nu?c d?p vào b? s? ch?y l?i bi?n ho?c theo cỏc kờnh h?p (rip current) cú l?c kộo ng?m nguy hi?m (cú th? kộo ngu?i boi ra xa).

Ho?t d?ng d?a ch?t c?a súng quan tr?ng nh?t là s? v? tr?c ti?p c?a súng vào b? - nú là tỏc nhõn búc mũn quan tr?ng do nú cú nang lu?ng r?t cao, sau n?a là s? v?n chuy?n tr?m tớch.

- S? khỳc x? c?a súng

+ Khi súng vào b? d? cao và s? v? súng s? ph? thu?c vào dỏy bi?n và thu?ng song song cỏc du?ng d?ng chi?u sõu dỏy c?a b?, do dú hu?ng c?a súng s? b? thay d?i cỏc du?ng này g?i là s? khỳc x? súng (refraction) và t?o m?t gúc nh?t d?nh v?i b?.

+ Khi súng di vào b? lu nú cung cú s? phõn r? u?n cong và t?p trung vào cỏc gh?nh nhụ ra bi?n và tang d? cao súng làm cho cỏc vựng này b? búc mũn m?nh. Ngu?c l?i, trong cỏc v?nh kớn súng b? phõn tỏn, gi?m nang lu?ng tỏc d?ng này làm cho b? bi?n tr? lờn th?ng và b?ng ph?ng hon.

Tu? thu?c vào di?u ki?n d?a ch?t và tuong tỏc /bi?n s? t?o thành cỏc lo?i b? khỏc nhau.

- Tỏc d?ng d?a ch?t c?a bi?n

- Búc mũn b? bi?n và v?n chuy?n tr?m tớch

+ é?i ven bi?n là m?t d?i r?t nang d?ng v? d?a ch?t và noi x?y ra r?t nhi?u s? sung d?t gi?a d?t và nu?c. Khụng cú vựng b? nào d?t du?c s? cõn b?ng d?a ch?t và t? nhiờn.

+ Búc mũn do súng ph?n l?n ho?t d?ng búc mũn x?y ra d?c b? bi?n là do súng di chuy?n vào b?. S? búc mũn x?y ra c? ? trờn b? và du?i dỏy bi?n.

+ V?n chuy?n tr?m tớch do súng và dũng bi?n: cỏc tr?m tớch thành t?o do súng ho?c b? nộn tr? l?i b? ho?c b? mang ra bi?n b?i cỏc dũng bi?n t?o thành cỏc tr?m tớch b? di?n hỡnh ho?c v?n chuy?n ra khoi và tỏi n?ng d?ng ? cỏc th?m l?c d?a.

+ Cỏc dũng ch?y d?c b? thành t?o do cỏc súng ch?y vào b? v?i m?t gúc nghiờn nờn s? cú m?t l?p vuụng gúc v?i b?, m?t l?p song song v?i b?.

- Hu?ng vuụng gúc phỏ hu? b? t?o tr?m tớch hu?ng song song t?o thành dũng ch?y song song v?i b?. Do dú v?n chuy?n tr?m tớch. Trong khi dú súng sụ b? nu?c cú xu hu?ng di chuy?n theo dũng zic zac và v?n chuy?n cỏc v?t li?u d?c theo b?.

- Cỏc sa khoỏng bói bi?n

Một số khoáng vật nặng và bền vững ( vàng, kim cương, Inmenit, Vectin, Zirem,....) tập trung trong cát ven biển do sóng và dòng chảy ven bờ.

- Các tam giác biển : một số nơi sự biển tiến diễn ra m•nh mẽ do trầm tích ở sông đổ ra biển, tạo lên các nón phóng vật ngầm dưới biển ( các sông lớn như : Missisipi, Amazon, Sông Hồng, Hoàng Hà, MêKông...) các tam giác biển cõ những lớp trầm tích dày và rộng lớn, dần dần trở thành đầm lầy và tiến xa bờ ra biển và đại dương.

Các doi cát /lưới (Spit) - là các sống rốn cao cấu tạo bởi cát hoặc sạn sỏi kéo dài từ đất liền ra biển . Phần tím các doi là phần kéo dài của b•i biển thành tạo do dòng ven bờ.

- Các sống đê b•i biển là các sống cát phẳng, nên phía trong của các b•i biển ( có thể đựoc thành tạo do b•o)

- Các đảo động/ gò chảo : là các đảo nhỏ kéo dài cấu tạo bởi cát nền ở phía ngoài biển và song song bờ các vịnh nhỏ và kéo dài phía trong các đáy thể này được gọi là các Phá (lagoon) 6 hang động các đập chiếm hình thành do nguồn cung cấp trầm tích từ sông, dọc bờ biển dưới tác động của dòng ven bờ và cường độ của sóng , hình dạng của đáy biển.

Tác dụng địa chất của băng hà

2 Tác dụng địa chất của hồ

(xem sách của thầy lạc)

3. Tác động dịch chuyển khối

- Các áng tiêu sinh vật và các quần đảo san hô (Otolit)

+ Rất nhiều

Mục lục[sửa]

Liên kết đến đây

Lấy từ “https://tusach.thuvienkhoahoc.com/index.php?title=Giáo_trình_địa_chất_đại_cương/Chương_III&oldid=72759”