Endocrine disruptors
Mục lục
Khái niệm hormon
Hormon là các chất hóa học do các tế bào hay nhóm tế bào tiết trong cơ thể người và động vật sản sinh ra, được vận chuyển trong máu hay dịch não tủy đến điều khiển/điều hòa hoạt động của các tế bào hay các cơ quan nơi có các cơ quan thụ cảm hormon(hormone receptor).
Sự kết hợp hormon + receptor mang tính đặc hiệu cao (tương tự khi ta muốn mở cửa phải dùng đúng chìa khóa vậy) và dẫn đến những quá trình sinh lý đặc thù cho mỗi loại hormon trong cơ thể. Để phát huy được tác dụng, các hormon phải kết hợp được với các receptor của chúng.
Ví dụ: hormon sinh dục estrogen (chủ yếu do buồng trứng và nhau thai tiết ra) được vận chuyển đến kết hợp với receptor tại nhiều cơ quan như tử cung, âm đạo, tuyến vú, mô mỡ... có tác dụng duy trì các đặc điểm sinh dục của phụ nữ,các động vật cái và chức năng của các cơ quan trong hệ sinh dục, quy định các đặc tính liên quan đến sự khác biệt giới tính của các quá trình sinh lý, sinh hóa trong cơ thể.
Xem thêm: Chương IX (Các tuyến nội tiết) Bài giảng Giải phẫu thú y
Các chất gây rối loạn nội tiết
Endocrine disruptor coumpounds (EDC's)- các hợp chất gây rối loạn nội tiết) là các chất có thể bắt chước hoặc đối kháng với tác dụng của các hormon. Theo Kavlock (1996), EDC's có thể can thiệp vào quá trình sản sinh, giải phóng hormon cũng như ảnh hưởng đến quá trình vận chuyển, trao đổi, kết hợp các hormon từ đó làm tăng cường hay hạn chế tác dụng của hormon. Các EDC's được quan tâm nghiên cứu nhiều nhất là những chất ảnh hưởng đến các hormon sinh dục nữ (estrogen), hormon sinh dục nam (androgen), hormon thể vàng (progesteron), hormon tuyến giáp (thyroid hormone) trong đó các chất ảnh hưởng tương tự hay ức chế estrogen được quan tâm nhiều hơn cả.
Cơ chế tác động
Cơ quan thụ cảm của các hormon estrogen, androgen, hormone tuyến giáp là các protein thành viên của liên nhóm cơ quan thụ cảm nhân (nuclear receptors). Chúng thực hiện được chức năng khi kết hợp được với hormon. Phức hợp hormon+receptor thông qua các yếu tố đáp ứng trên DNA (hormone response element)dẫn đến quá trình sao mã, giải mã của các gene đích và biểu hiện ở sự duy trì, phát triển và thực hiện chức năng của các cơ quan. Thật không may, những thụ quan này lại là những chiếc khóa có tính "chung chạ" nên có thể nhận những chiếc "chìa khóa rởm". Các chất có khả năng trở thành nhừng chiếc "chìa khóa rởm" này sau khi vào cơ thể người và động vật, theo máu đến kết hợp được với các cơ quan thụ cảm của hormon sẽ dẫn đến các trường hợp sau:
- Bắt chước tác dụng của hormon
- Cạnh tranh với hormon
- Ức chế tác dụng của hormon
Dù trong bất cứ trường hợp nào cũng đều ảnh hưởng đến tác dụng của các hormon của chính cơ thể sản sinh ra.
Một số ảnh hưởng
Những chất ảnh hưởng đến hormon sinh dục dẫn đến:
- Giảm khả năng sinh sản của người và động vật
- Ảnh hưởng đến quá trình phát triển của thai
- Ảnh hưởng đến quá trình biệt hóa giới tính và thành thục về tính
- Là nguyến nhân hoặc kích thích một số loại ung thư như ung thư vú, ung thư tử cung, ung thư tiền liệt tuyến
- Ảnh hưởng đến các cơ quan khác như: hệ tim mạch, hệ tiết niệu
Các chất này có mặt ở đâu?
Không ở đâu xa mà chúng có thể hiện diện ngay trong các phụ gia thực phẩm, trong mỹ phẩm, thuốc bảo vệ thực vật, trong đồ nhựa, trong nước sinh hoạt bị ô nhiễm,chúng có thể được sản xuất có chủ định để dùng trong công nghiệp hoặc là sản phẩm của quá trình biến đổi từ nhiều chất khác nhau.
Các chất đã được xác định
Một số hóa chất ảnh hưởng đến nội tiết đã được xác định : Bisphenol A (BPA) có thể có trong đồ nhựa, chất dẻo, hóa chất trong công nghiệp cao su.; Dibutylphtalate (DBP). một loại chất dẻo; Benzophenone-2 (BP2): dùng để hấp thụ tia cực tím trong mỹ phẩm;
- 2,3,7,8-Tetrachlordibenzo-p-Dioxin
- - chất rất được quan tâm khi phát hiện thây sự hiện diện của nó trong chất độc da cam (Orange Agent)...
Chương trình hành động để hạn chế tác hại của chúng: Nhiều nước châu Á, châu Âu và Mỹ đã có quy định về hạm lượng hay cấm sử dụng các loại chất này trong công nghiệp, chế biến thực phẩm và môi trường. Trong các loại chất có hại, EDC's được coi là những kẻ đe dọa nòi giống của người và động vật
Trong các chất ảnh hưởng đến cơ chế tác động của hormon, các hợp chất có nguồn gốc thực vật (phytochemicals) lại được nghiên cứu nhằm mục đích ứng dụng trong phòng ngừa và điều trị những chứng bệnh liên quan đến hormon, nhất là estrogen. Các hợp chất thiên nhiên có hoạt tính estrogen được gọi là các phytoestrogen.
Bản quyền
Nguyễn Bá Tiếp
