Các cuộc thi Olympic Toán lợi và hại như thế nào?
Khoa học là đấu trường của nhiều cuộc đấu tranh. Đó là cuộc đấu tranh của nhân loại với sự thiếu hiểu biết, và cuộc đấu tranh của các nhà khoa học với hướng đi sai của mình, và là cố gắng đem lại lợi ích cho mọi người, tìm kiếm vẻ đẹp của thế giới, hướng đến danh vọng, vinh quanh, tạo dựng sự nghiệp và kiếm tiền. Để khoa học có thể tồn tại một cách đúng nghĩa của nó, cần phải hỗ trợ nó bằng các lực đẩy khác nhau – từ bên trong và từ bên ngoài. Và nếu như lực đẩy này là phản khoa học và không cao quý thì cũng không có gì là đáng sợ. Quan trọng là sẽ có những lực đẩy khác, những lực đẩy phù hợp với ý nghĩa cao quý nhất của khoa học, được xuất hiện đúng lúc.
Các cuộc thi Olympic toán học được sử dụng như một lực đẩy cho tinh thần thi đấu. Đây chính là sức mạnh và cũng là điểm yếu của các Olympic Toán. Là sức mạnh bởi vì ở lứa tuổi nhỏ, lời kêu gọi thi đấu luôn nhận được sự hưởng ứng trong tâm hồn của mỗi người. Hầu như trong trò chơi trẻ con nào cũng có yếu tố thi đấu. Điều này giải thích tại sao các cuộc thi Olympic lại thành công như thế. Chúng được yêu mến đến nỗi mà qua lịch sử 100 năm tồn tại, phong cách và hình thức tổ chức của chúng vẫn không thay đổi.
Các học sinh phổ thông yêu thích toán và tham gia vào các kỳ thi olympic toán cố gắng để đạt được những kết quả cao nhất. Tinh thần thi đấu đẩy các bạn đến việc tập trung tất cả tinh thần và sức lực trong việc chuẩn bị và chính trong kỳ thi. Garry Casparov trong một bài phỏng vấn nói rằng tất cả những tố chất tốt đẹp trong anh đều nhờ vào Cờ vua. Và trong các cuộc thi khác, chẳng hạn Thế vận hội, nguyên nhân của sự quan tâm to lớn của khán giả chính là ở đó họ được gặp những vận động viên ở trạng thái tập trung cao nhất. Đối với nhà toán học, đạt được trạng thái tập trung cao nhất cũng là một điều quan trọng.
Bên cạnh đó thì cái hại của tinh thần thi đấu cũng rất rõ ràng. Trước hết khoa học là một kho tàng rộng lớn và bao nhiêu người vào đó cũng không chật. Tinh thần thi đấu đẩy đám đông con người vào những con đường hẹp. Con người trong khoa học đánh giá cao cái tôi độc nhất của mình, trong khi đó tinh thần thi đấu lại đẩy con người chấp nhận những quy tắc của thời đại cũ, theo đuổi những vinh quang của người khác, cố gắng lặp lại những vinh quang đó thay vì đi tìm vị trí riêng của mình. Người học sinh đam mê các cuộc thi Olympic sẽ dành hết thời gian học của mình ở các lớp trên cho những đam mê của mình. Và ngay cả nếu như cậu ta đạt được những thành tích xuất sắc, thì cái giá phải trả cũng rất lớn, bởi vì để làm được điều này, một phần của cuộc sống sáng tạo của cậu sẽ bị mất đi.
Việc tổ chức các kỳ thi Olympic, kể cả quốc gia và quốc tế đều tuân thủ tinh thần thi đấu, và ngoài cái hại của tinh thần thi đấu lại nảy sinh cái hại của chính sự tuân thủ này. Trong số hàng chục ngàn học sinh tham gia vào các kỳ thi này, tất cả (ngoại trừ vài chục em được tham gia các kỳ thi quốc tế) đều sẽ ở một giai đoạn nào đó trở thành người thua cuộc. Điều này mâu thuẫn với nhiệm vụ chính của các cuộc thi Olympic – thúc đẩy các học sinh có năng khiếu đến với khoa học. Các cuộc thi với nhiều vòng (cấp trường, cấp tỉnh, cấp quốc gia, chọn đội tuyển, cấp quốc tế) đã tạo ra một nghề mới – olympian – những người thợ giải những bài toán có dạng đặc biệt. Rất nhiều olympian, nhất là các học sinh ở tỉnh lẻ, sau này rất khó khăn khi đến với toán học thực sự.
Các cuộc thi Olympic tạo ra hai truyền thống lựa chọn đề toán: khoa học và phản khoa học. Phù hợp với truyền thống khoa học, dành cho các cuộc thi olympic người ta sáng tác ra những bài toán đẹp và thú vị, trong đó ở dạng cô đọng nhất ẩn chứa những sự kiện và ý tưởng toán học. Những bài toán như thế sẽ được nhớ lâu. Nó sẽ đem lại niềm vui cho cả học sinh, cả thầy giáo, và cả những nhà toán học chuyên nghiệp, và những người yêu thích cái đẹp, ví dụ như các thế cờ hay, các trò đối vui nát óc. Các bài toán olympic tốt còn có thể có ý nghĩa khoa học thực sự, nhiều nhà toán học đôi khi phát biểu những sự kiện và mối quan hệ toán học dưới dạng các bài toán. Đôi khi những bài toán này cho phép có một góc nhìn khác cho những vấn đề cũ.
Truyền thống phản khoa học sinh ra những bài toán quái thai, cũng tranh giành tên gọi “bài toán mới”, “ý tưởng mới” nhưng thực ra là lặp đi lặp lại một cách trơ trẽn những ảo thuật toán học cũ rích. Người ta có thể luyện cho các đội học sinh giỏi làm những bài toán kiểu này và để đạt được những thành tích cao trong các kỳ thi, nhưng những hoạt động như vậy không liên quan gì đến việc quảng bá toán học.
(Trích bài viết “Cuộc thi toán các thành phố và Olympic Toán học, đăng trên tạp chí “Quảng bá toán học” số 1/1997.)
Bản Dịch: Nguyễn Nam Dũng
(Nguồn: MathScope.ORG)
