Danh từ Khoa học, Giáo sư Hoàng Xuân Hãn
Chương 1. Tính cách một danh từ khoa học.
Phàm đặt một danh từ khoa học, phải theo những điều kiện sau này :
- Mỗi một ý phải có một danh từ để gọi.
- Danh từ ấy phải riêng về ý ấy.
- Một ý đừng có nhiều danh từ.
- Danh từ phải làm cho dễ nhớ đến ý.
- Danh từ trong các môn phải thành một toàn thể duy nhất và liên lạc.
- Danh từ phải gọn.
- Danh từ phải có âm hưởng Việt âm.
- Danh từ phải đặt theo lối đặt các tiếng thường và phải có tính cách quốc gia.
Đó là những điều kiện để làm phương châm cho ta trong khi đặt một danh từ. Năm điều trên thuộc về nội dung và ba điều dưới thuộc về hình thức. Nhưng không phải lúc nào ta cũng có thể làm đủ tất cả những điều kiện ấy. Sau này tôi bàn từng điều kiện một và dẫn thí dụ để làm chứng.
l. Mục đích ta là làm sao cho mỗi ý về khoa học có một danh từ để gọi, như là mỗi người trong một họ, một nước phải có một tên.
Lẽ tất nhiên là lúc ta đặt tên cho hàng ức hàng vạn ý, thế nào ta cũng còn bỏ sót. Và có những ý dần dần sẽ phát minh. Vậy, không những ta phải dặt những danh từ xét bây giờ, và ta lại dự bị để dặt những danh từ còn thiếu.
Vì thế cho nên ta không thể dùng chữ độc âm mà đặt nên toàn thể danh từ khoa học được. Phần lớn ta phải dụng chữ đôi, chữ ba thì mới mong đủ chữ dùng.
2, 3. Trong thường ngữ, hay có tiếng đồng âm dị nghĩa, hoặc trái lại đồng nghĩa dị âm. Về khoa học ta nên tránh những loại ấy.
Sau nầy tôi lấy ý khoa học bằng tiếng Pháp. Tiếng khoa học Pháp đặt ra lần lần nên còn có một vài sự bất tiện như vậy. Ví dụ, tiếng atome chỉ phần chất bé nhất mà cũng chỉ một trọng lượng của nguyên-tố sánh cùng một trọng lượng o-xy bằng 16 gam hay bằng một phân số hoặc một bội số của 16 gam. Hai ý ấy ta nên đặt hai danh từ khác nhau. Nghĩa đầu ta gọi nguyên tử và nghĩa sau đại nguyên tử: Ví dụ thứ hai ; hai tiếng chlorure, chlorhydrale đồng một nghĩa ; tiếng thứ hai, là do sự lạm dụng luật danh pháp hóa học. Ta nên dặt bằng một tiếng mà thôi : cơ-lo-rua.
Thí dụ như vậy rất nhiều. Mỗi lúc ta gặp một chữ Pháp ta phải suy nghĩ xem chữ ấy có nhiều nghĩa không. Nếu có ta nên đặt mỗi tiếng cho mỗi ý. [1]
Cóđôi lúc một tiếng Pháp có nhiều ý xa nhau, không thì hiểu lầm nhau, nếu dùng một danh từ Việt nam thì cũng chẳng ngại chi. Nhất là khi nào đặt danh từ riêng rẽ không lợi thì lại càng nên làm như vậy. Ví dụ, tiếng point có thể là chỗ hai đường gặp nhau mà cũng có thể là chừng. Ta dùng một âm là điểm để chỉ hai ý ấy : điểm uốn là point d'in- flexion, và băng điểm là point de congélation.
Lúc ta gặp một tiếng Pháp, ta lại phải suy xét nó có đồng nghĩa với chữ nào nữa không. Nếu có thì ta không nên đặt chữ mới nữa.
Nhưng cũng có lúc vì tập quán nên đã có những tiếng thông dụng. Vì những lẽ thuộc về khoa học mà ta nên đặt chữ mới. Ta cũng nên giữ cả danh từ cũ cho tiện sự dùng ngoài phạm vi khoa học. Tiếng Pháp có nhiều tiếng như vậy. Bên cạnh chữ sel de cuisine có chữ chlorure de sodium. Ta cũng giữ chữ muối bên cạnh chữ cơ-lo-rua nat-ri. Ý hydrogène sau này tôi sẽ đặt hydro vì một lý khoa học như tôi sẽ có dịp giảng tới, nhưng lẽ tất nhiên là ta cứ phải để tiếng khinh khi mà ta đã mượn của Trung hoa cách đây vài mươi năm [2]. Lại có lúc, một ý mà xét về phương diện khác nhau, nên ở Pháp đã đặt những tiếng khác nhau.
Ta cũng nên đặt phân biệt tiếng. Ví dụ carbures aromatiques và carbures cycliques cũng là một loại, chữ trên đặt vì tính chất lý học chữ dưới đặt vì tính chất hóa học. Ta cũng nên đặt hai tiếng : cac-bua thơm và cac bua vòng.
4 - Tuy là nói đặt danh từ, nhưng không phải muốn đặt âm nào thì đặt. Sốâm có hạn, vậy không có thể dùng toàn âm mới được. Vả nếu có dùng được thì không lẽ gì mà dùng âm một cách không có căn- cứ. Khi nào một ý khoa học thực hoàn toàn không có gì liên lạc với những ý thông thường thì sự chọn âm không quan ngại cho lắm. Nhưng thực ra, đại đa số ý khoa học có gốc ở sự kiến thức thường. Vậy nên ta phải chọn chữ thế nào đó cho dễ nhớ ý. Ví dụ : ý géométrie sẽ đặt là hình học, tiếng hình dùng để nhắc đại ý chữ géométrie.
Những chữ dùng làm gốc phần nhiều phải có kèm theo những chữ khác. Chớ những độc âm phần nhiều đã có nghĩa rõ ràng sẵn rồi. Nghĩa khoa học khi nào cũng chính xác hơn nghĩa thường, nên không thể cho nó lẫn lộn được. Những chữ như số, hơi ta dùng đã quen, nay ta dụng vào khoa học đã đành. Nhưng những tiếng như tụ, tán có nghĩa converger, diffuser lại không thể dùng để chỉ hai ý ấy về khoa học được. Là bởi vì chữ đầu cũng có ý accumuler và chữ sau có ý disperser. Vì thế ta chỉ nên lấy nó làm gốc mà phụ thêm vào một vài chữ khác đề phân biệt. Ta đặt converger là qui tụ, và diffuser là khuếch tán.
Trái lại, không phải dùng một hai âm mà đựng đủ cả các ý trong một danh từ. Danh-từ chỉ là một tên gọi. Còn muốn hiểu rõ nghĩa thì phải học khoa học hoặc tra tự điển và sách giáo khoa. Ở tiếng nước nào cũng vậy, người chưa học một ý gì thì có giỏi mười mươi cũng không thể thay chữ mà đoán nghĩa được. Ví dụ, người chưa học khoa giải tích thì tuy biết chữ primitive có hàm ý đầu, trước, nguyên chớ chẳng biết nó là gì. Nay ta đặt là nguyên hàm. Người có giỏi tiếng Việt mà chưa học định nghĩa của chữ ấy thì cũng không hiểu.
Chọn gốc chỉ để cho những người đã hiểu ý rồi có thể sau nhớ danh từ cho dễ. Nguyên hàm là một hàm số nguyên nó có một hàm số khác làm đạo hàm. Vậy ý chính là nguyên: và ý phụ là hàm. Đặt như thế thì người học chữ mới dễ nhớ.
Một thí dụ nữa. Người không học tinh tường đại số thì không hiểu nghĩa chữ solution d'une équation. Có người hiểu bập bẽ thì tưởng nó là racine và đặt ngay là rễ của phương trình. Nhưng, trước là solution có khi không phải là racine, sau nữa người học khoa học bằng tiếng Việt- nam không hiểu tại đâu mà ý ấy lại dùng tiếng rễ. Chính thực ra thì solution d'une équation là một số mà lúc thay nó vào số chưa biết của Phương trình thì phương trình nghiệm ra thành đúng lẽ. Vì thế mà ta đặt cả hai ý solution và racine bằng nghiệm số thì dễ nhớ hơn.
5 - Một điều rất quan trọng là những danh-từ trong một ngành là của mọi ngành phải có liên lạc với nhau . Lúc đặt một chữ, phải nghĩ đến cả toàn thể khoa học, xem có gì lân cận với ý ta còn xét. Rồi so đọ các ý ấy mà chọn tiếng và để dành cho mỗi một ý một tên.
Ví dụ gặp chữ réflexion mà chỉ biết nghĩa là " sự ánh sáng gặp vật gì trơn láng mà chiếu trở lại " thì đặt ngay là phản chiếu. Đến khi gặp réflexion ở âm học và cơ học thì phản chiếu lại không hợp nữa. Vậy ta nên đặt là phản xạ và để dành phản chiếu cho réflexion de la lumière và réflecteur.
Ví dụ thứ hai ý dispersion de la lumière dùng chữ tán quang kể đã là hay. Nhưng ta xét những hiện tượng lân cận ta sẽ thấy có diffusion de la lumière cũng có thể đặt là tán quang được. Ta nên dành tiếng ấy cho hiện tượng thứ hai, và gọi dispersion de la lumière là tán sắc. Vi dụ thứ ba, tôi lấy ở hóa học. ý hydrogène, xưa Trung hoa dịch là khinh khí. Mình bây giờ có nên dùng danh từ ấy về khoa học không ? Theo phương pháp đặt chữ hóa học mà tôi sẽ giải sau này, tôi sẽ dùng lối phiên âm. Nhưng cũng không phải phiên hết các âm trong tiếng Pháp. Trong khi đặt chữ nầy thì ta phải nghĩ tới các tên nguyên tố khác như oxygène, glycinium, strontium, vân vân. Lại còn phải nghĩ đến những chất từ hydrogène mà sinh ra, như loại hydrure, hydrate, hydro- xyde, . . hydrique, hydroxylamine, vân vân. Xét như vậy thì mới thấy rằng hyt-rô là phải hơn cả, vì với hyt-rô mà biến thành những chất hyt-rua, hyt-rat, hyt-roc-xyt, hyt-ric, hyt-roc-xy-la-min . . . Ta nên bỏ chữ đuôi đi vì chữ quốc tế là hydrogenium dài quá và vô ích cho Việt- âm. Dùng tiếng hyt-rô là tiện cho khoa học, chớ người thường muốn dùng khinh khí như Trung-hoa ngày trước, hay lại muốn bắt chước dùng tiếng khinh như Trung hoa ngày nay thì cũng tùy ý. Sự ấy không có quan hệ cho khoa học.
Trên đây là ba thí dụ trong hàng nghìn thí dụ mà tôi đã gặp trong lúc kiếm danh từ. Chính đó là sự khó khăn nhất trong công việc đặt danh từ khoa học.
Ta cốt làm sao cho toàn thể khoa học có danh từ liên lạc và có tính cách duy nhất và tổng quát. Vì lẽ ấy, cho nên hễ ta cần tới chữ nảo đặt chữ nấy thì ắt là không hay. Vẫn biết người Âu-châu đã đặt như vậy.
Nhưng mỗi lúc, họ chỉ cần đặt chữ để gọi một vài ý mới, và trong lúc đó thì các ý cũ đã có danh từ cả rồi. Còn chúng ta nay phải giải quyết một vấn đề khác hẳn : có hàng vạn ý mới tới trong óc ta. Ta trong một lúc phải tìm tên cho hàng vạn ý ấy. Vì thế mà những điều kiện kể trên đã rất là tối khẩn.
Trên đây là những tính cách mà một danh-từ khoa học cán có về phương diện nội dung. Sau nầy, tôi sẽ bàn đến hình thức của một danh từ thế nào thì có thể gọi là phải lẽ.
Danh từ nên đặt gọn. Một ý mà biểu diễn bằng một xâu âm dài thì không hợp với tai người nước ta.
Ví như chữ hydrodynamique nghĩa là khoa học về nước chảy và nói rộng ra thì khoa học những sự chuyển động của các chất lỏng. Ta có thể gọi gọn là thủy-động-học.
Đó là những ý đơn. Nhưng khoa-học phần lớn là ý kép. Như vậy ta phải ghép những tên gọi ý đơn lại mà đặt nên. Nếu ý đơn mà danh-từ không gọn thì ý kép danh-từ dài biết chừng nào. Ví-dụ ý équation có thể gọi là phương-trình-thức. Nhưng nó đi với rất nhiều ý khác mà thành những ý mới, như équation linéaire, équation différentielle, équation aux dérivées partielles, vân vân... Ta nên rút ngắn danh-từ đặt trên lại, thành phương-trình, để chắp nó với chữ khác mà thành phương-trình bậc nhất, phương-trình vi-phân, phương-trình có đạo-hàm riêng. Hình như với lý- luận ấy, ta còn rút ngắn nó lại một bực nữa cho thành phương hay là trình chẳng hạn. Nhưng đây sợ có sự lầm với âm khác nên ta không nên rút ngắn nữa.
Cách rút ngắn ấy ta có thể dùng trong các ý kép. Ví dụ aberration đặt là thu-sai chớ không đặt là sai được, vì sợ nó lẫn với ý erreur. Nhưng lúc aberration đi với ý khác, như aberration de sphéricité, aberration de la lumière, aberration chromatique, vân vân... thì ta mới có thể dùng chữ sai một mình chắp với các chữ khác và không sợ lẫn như trên kia.
Ta đặt thành : cầu-sai, quang-sai, sắc-sai. Phép nầy rất tiện vì nó giúp ta thu gọn được tên của hai ý đơn mà thành tên gọn cho ý kép. Xem như : cầu sai là thu-sai về mặt cầu, quang-sai là thu-sai của ánh sáng tự các sao đến quả đất thì biết cách đặt trên lợi biết bao nhiêu.
Phép ấy, xưa nay vẫn dùng trong tiếng ta : Cách vật trí tri thành cách-trí, danh-tiếng, và giá-trị thành danh-giá.
Phép bớt chữ trên nầy dùng để đặt danh-từ theo văn-phạm chữ nho rất dễ, chớ theo văn-phạm Việt-âm lại khó.
7. Danh-từ khoa-học bằng tíếng Việt-nam lẽ tất nhiên là phải có âm hưởng Việt-âm. Trừ ra những tiếng chỉ những nghĩa thực là chuyên-môn thì không kể, còn những ý có dính đáng với những điều thường- thức thì ắt phải làm sao cho danh-từ có thể dùng lẫn vào trong câu nói thường mà không chối tai. Sự chối tai đây là thuộc về âm-điệu chớ không phải về nghĩa. Ví dụ trong hai liếng cô-nic và xi-pi-ra-/o thì tiếng trên có âm-điệu ta còn tiếng dưới không.
Một câu nói tiếng ta là một đoạn nhạc. Vì thế mà có câu cũng đủ ý nghĩa mà nghe ra cụt cằn nên không thành câu. Nguyên-nhân phần nhiều vì những độc-âm đứng vào địa-vị quan-trọng trong câu, nhất là ở cuối câu cũng vì lẽ ấy, mà tiếng ta đã đặt ra rất nhiều tiếng đôi gồm có hai âm mà chỉ có một âm có nghĩa và âm kia không thêm một ý, một biến-ý nào cả, ví-dụ cơ-hội, tùy-theo. Vì lẽ ấy mà ta đã từng chắp một âm ta với một chữ nho, mà hai chữ cũng đồng một nghĩa (phần nhiều chữ nho đứng trước) như là những tiếng tùy theo, thờ phụng, danh tiếng, thì giờ...
Ngoài lẽ về âm-hưởng, cách đặt chữ kép lại còn cho ta chú ý đến chữ ấy trong một câu và dễ hiểu câu. Nếu là độc-âm thì lúc nó thông qua thính-quan một cách mau chóng, nên câu thành tối nghĩa.
8. Lúc đặt danh-từ khoa-học, ta cần quan-tâm đến lịch-sử sự đặt các danh-từ khác trong tiếng Việt. Và cũng phải theo phương-pháp đặt những chữ ấy. Tiếng Âu-châu phần lớn đã lấy gốc ở Hy-lạp, La-tinh. Tiếng Trung-hoa dùng lối tượng-hình, hội-ý và hài-thanh. Còn tiếng ta thì có một phần là có lẽ thổ-âm xưa, một phần bé có liên-lạc vớì tiếng Ấn-độ, Mã-lai, và một phần lớn là ở tiếng Trung-quốc mà ra.
Tiếng Trung-quốc ta đã mượn bằng nhiều cách, một cách bằng văn-sách, một cách trực tiếp. Cách đầu làm cho ta có không biết bao nhiêu những tiếng để chỉ những ý chuyên-môn hay trừu-tượng, như địa-cầu, thiên-văn. Cách thứ hai cho ta những tiếng thường mà bây giờ, nếu ta không để ý, thì không biết gốc nó nữa, ví-dụ như sắt (thiết ~ Trung-hoa đọc sết), xưa (s ~ : tsou), xem xét (chiêm sát ~ ~ tchem tset).
Hạng chữ đầu ta đọc theo âm khác của tiếng-nói của Trung-quốc, còn hạng thứ hai phần nhiều, ta đọc theo tiếng nói của họ. Không những người ta bây giờ đã quên gốc những chữ như vậy, còn biết bao nhiêu chữ ta dùng hằng ngày chính là chữ nho mà người không học chữ nho không nhận thấy nữa, ví dụ như áo quần, sao chép, thảng thốt, xa xỉ, thung dung vân vân...
Nói tóm lại, chữ ta một phần lớn là mượn ở chữ Trung-quốc mà ra. Chữ đơn còn do-khả, chớ chữ kép thì cực-kỳ là nhiều. Phần chữ nho trong tiếng ta nhiều đến nỗi, trong một áng văn-chương tiêu biểu quốc- âm là quyển Kiều, mà không có mấy câu có thể gọi là hoàn toàn bằng tiếng nôm được. Người ta thường nói chỉ có vài câu như :
- Nầy chồng, nầy mẹ, nầy cha,
- Nầy là em ruột, nầy là em dâu.
Thế cũng còn nhờ trong câu này có tới năm chữ trùng-điệp và những chữ kia là chỉ những người trong một họ. Chớ ý không có gì cao hay khó gì hết.
Trong thời cận-đại, văn-hóa Âu-châu tràn vào, ta lại có nhịp mượn âm của tiếng Pháp. Ta mượn âm Pháp để chỉ những vật mới như bơ (beurre), phó-mát (fromage), ô-tô (auto), bu-long (boulon).
Cách dùng chữ nho thì hoặc là ta theo văn-phạm chữ nho, hay là ta chỉ mượn âm và nghĩa mà thôi, rồi ta dùng nó theo văn-phạm ta.
Cách đầu cho ta những chữ như động-vật, thiên-tạo ; cách sau cho ta những chữ như loài hổ, phương đông. Có nhiều lúc ta dùng âm nho theo lối chữ nho mà thực ra ngtrời Trung-quốc không dùng như thế, ví dụ tiếng du-thủ du-thực chữ gốc Tàu mà chính Tàu không có.
Cách dùng tiếng Pháp thì ta bỏ bớt vần, mà chỉ giữ nhưng vần quan-hệ, hoặc là ta đổi âm lạ ra âm quen. Vì cách ấy mà "fromage" đã thành phó-mát. Còn lúc nào chữ Pháp vừa ngắn và dễ đọc thì ta lấy các âm nguyên-vận. Ví dụ tiếng ô-tô (auto). Đến lúc chữ mượn đã nhập tịch rồi thì ta dùng nó theo mẹo luật ta. Tiếng phố thì ghép thành phố nam, phố khách ; ô-tô thì thành ô-tô thiết-giáp, ô-tô hòm.
Xem như vậy, tiếng Việt-nam có một phần lớn danh-từ chung với Trung-hoa. Thế mà vì sao nó vẫn giữ được tính-chất đặc-biệt Việt-âm. Có phải vì âm ta khác âm Trung hoa chăng? Đó là một lẽ, nhưng lẽ ấy không đủ. Xem như Trung-hoa có biết bao nhiêu cách đọc khác nhau : Bắc-kinh, Quảng-đông, Thượng-hải, Triều-châu đều nói khác nhau.
Nhưng tiếng các xứ ấy, về phương-diện ngữ-học không có thể cho là khác nhau được, còn tiếng Việt-nam thì riêng ra loại khác. Đó là nhờ cách ghép hai ý có liên-lạc chỉ-định với nhau. Trong tiếng Việt-nam hễ lúc nào có hai ý mà một ý trong ấy chỉ-định ý kia thì phần bị chỉ-dịnh đứng trước phần chỉ-định.
Tiếng nhà ông gồm có hai ý : nhà và ông: Nhà là nói trống. Có tiếng ông sau thì ý nhà trên mới định. Tiếng ngày trước cũng gồm có hai ý. Ngày nào ? ngày trước.
Lại xem câu : nếu trời mưa, tôi ở nhà. Ý tôi ở nhà là một ý đã chọn rồi, chớ ý nếu trời mưa thì còn lơ lửng ; nó cần có ý khác chỉ-định cho nó. Vậy cho nên ta đặt câu nếu trời mưa lên trên câu tôi ở nhà.
Tính-chất vừa kể trên rất là quan-hệ. Chính nó làm cho câu ta viết thành câu Việt-âm hay không. Ví dụ những câu : tôi tới ông nhà, và sách ở bàn trong, nó khác nghĩa hẳn với tôi tới nhà ông và sách ở trong bàn. Còn lúc có hai câu thì cũng có đôi khi đổi vị trí được.
Nhờ ở đặc-tính ấy, hợp với âm-hưởng rất giàu, mà tiếng ta đã được tồn-tại bên cạnh một tiếng rất mạnh là tiếng Trung-quốc.
Nay ta phải noi theo gương trước đó, châm-chước mà dùng trong khi muốn đặt một chữ mới. Nhưng ta chớ tưởng, như nhiều người xét vấn-đề nầy, rằng muốn có một danh-từ Việt-nam thì phải chỉ dùng những tiếng toàn nôm đâu.
Trên đây là điều-kiện chung cho tất cả danh-từ chuyên-môn của Việt-ngữ, chớ cũng không phải riêng gì cho khoa-học. Người nước ta cũng đã theo đó mà đặt những chữ về triết-học về luật-học.
Nếu người nước ta đã chịu theo học khoa-học của Âu-châu như những dân-tộc Viễn-đông khác thì chầc ngày nay cũng đã có danh-từ theo những điều kiện ấy mà tuần tự đã đặt ra, như danh từ triết lý và luật học của ta hay là như danh từ khoa học của các nước láng giềng.
Trái lại, ngày nay, chúng ta mới thấy sự thiếu thốn cấp bách về danh từ khoa học. Ta không thể đợi sự cần dùng tuần tự mà gây nên danh từ. Và thốt nhiên có hàng ngàn, hàng vạn ý khoa học tới trong óc ta. Nếu ta không can thiệp vào trong sự kiến thiết ấy thì không tài nào tránh khỏi nhưng sự sai làm, lẫn lộn.
Nói thế không phải rằng ta đặt một chữ nào cũng phải theo cho đủ các điều kiện trên kia. Những điều kiện trên có khi nó thành ra mâu thuẫn, nên trong sự định đoạt, ta lại xem cách nào tiện hơn mà chọn.
Vì vậy không có thể đặt một tập danh từ theo một qui tắc nhất định, chặt chẽ. Đó cũng là một sự dĩ nhiên, vì tiếng nói là một sinhvật, có xác có hồn. Ta không thể sửa chữa nó, thêm bớt nó một cách chỉ theo lý tưởng.
Tiếng hiện thời của các nước đều là đầy những sự vô lý, nhưng đố ai cải cách nó được. Tiếng vạn quốc ngữ esperanto và ido mà người ta đã đặt ra rất hợp lẽ, nhưng vì không có tính cách một dân tộc nào, nên chung qui, không có một dân tộc nào theo cả [3].
Nói tóm lại, một danh từ khoa học cốt có những đức tính sau nầy : đủ rành mạch, dễ nhớ, gọn. Chớ cách đặt thì không duy nhất được. Thế cũng không ngại gì, quí hồ tiếng đặt có âm hưởng Việt nam và có tính cách Việt nam là được.
Chỉ có một hạng ý rất chuyên môn, và có tính cách riêng rẽ như ý hóa học thì chỉ có thể làm đủ năm điều kiện đầu về nội dung, chớ ba điều kiện sau về hình thức thì nếu ta không muốn gây nhiều điều bất tiện và khó khăn khác, ta không nên câu nệ quá.
Hà Nội, 1942
Chú thích[sửa]
[1] Vì thiếu sự suy xét ấy nên đã có người dịch exposition culturelle chinoise ra triển lãm sự trồng trọt Trung quốc.
[2] Nhưng nay người Trung quốc đã bỏ rồi và chỉ dùng chữ Khinh. Người mình hay có tính bắt chước mà không hay thay đổi. Áo quần ta mặc còn theo lối nhà Tống !
[3] Một thí dụ nữa là lịch dân quốc của Chính thể cách mạnh Pháp đặt ra năm 1793, rất hợp lý , tên tháng, tên ngày do một nhà thi sĩ trứ danh đặt rất hay : " tháng mọc mầm, tháng trổ hoa..." Thế mà chỉ sống có một thời gian ngắn ngủi.
[4] Mới đây, ông Đặng Dư, người phủ Diễn Châu, có bàn nên dùng lối nói lái của ta. Đó là một phương sách cũng hay và tiện. Nhưng tiếng Việt đặt ra có các điều bất lợi của phương sách dùng tiếng thông thường mà lại không có những điều lợi của nó. Dùng vào cho những ý cực kỳ chuyên môn có thể hay; chó không nên ứng dụng cho những khoa học cơ bản.
[5] Tôi có dịp gởi ý kiến một vị giáo sư ngữ học ở Kyoto là ông Izui thì ông cũng nói như vậy.
[6] Những chỗ đánh dấu * vốn là chữ Hán trong nguyên bản, chương trình nhận dạng tôi dùng để nhận dạng bài này không hiểu chữ Hán và tôi cũng dốt Hán tự. Đành xin lỗi các bạn vậy. (Trần Lưu Chương)
[7] Theo bài tựa Thiên văn học danh từ của ông Trần-khả-Trung.
[8] Sau khi tôi trình bày vấn đề danh từ khoa học bằng tiếng Việt Nam tại "Hội nghị khảo cứu khoa học" thì ông hội trưởng có cho hay rằng ở Xiêm người ta cũng dùng ba lối trên, và ông nói đó cũng là một luật thiên nhiên của ngữ học. Ông hội trưởng hồi ấy là ông Cadès, giám-đốc Viễn-Đông Bác-cổ viện và là một nhà ngữ học trứ danh.
Mục lục[sửa]
- Chương I. Tính cách một danh từ khoa học
- Chương II. Phương sách đặt danh từ
- Chương III. Gương trước
- Chương IV Qui tắc đã theo
